Η κατάθλιψη ως παθολογία της ελευθερίας
ALAIN EHRENBERG «Η κούραση να είσαι ο εαυτός σου» Μετάφραση Βασιλική Δημουλά Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου 2013, σελ. .
Του Θανάση ΓιαλκέτσηΟι ψυχίατροι αναζητούν τις αιτίες της κατάθλιψης στη βιολογία του ανθρώπινου σώματος και στη χημεία του εγκεφάλου. Οι ψυχαναλυτές ψάχνουν στο εσωτερικό της ανθρώπινης ψυχής. Ο Γάλλος κοινωνιολόγος Αλέν Ερενμπέργκ συνιστά σε ψυχιάτρους και ψυχαναλυτές να στρέψουν το βλέμμα τους στην κοινωνική πραγματικότητα και στις μεταβολές των σχέσεων ατόμου και κοινωνίας. Ο Ερενμπέργκ ερμηνεύει την κατάθλιψη με τρόπο πολύ διαφορετικό από εκείνον που διαβάζουμε στα εγχειρίδια ψυχολογίας, ψυχανάλυσης και ψυχιατρικής.
Η κατάθλιψη είναι γι’ αυτόν η κατεξοχήν ασθένεια του δημοκρατικού ανθρώπου, είναι το αναπόδραστο ψυχικό τίμημα που πληρώνει ο άνθρωπος που θέλει να είναι κύριος του εαυτού του. Η κατάθλιψη γίνεται η πλέον διαδεδομένη ψυχική ασθένεια, όταν –στη δεκαετία του 1960– το πειθαρχικό μοντέλο διαχείρισης των συμπεριφορών υποχωρεί μπροστά στην επιταγή της δημοκρατικής αυτονομίας και της αυτοπραγμάτωσης.
Η ψυχανάλυση γεννήθηκε και αναπτύχθηκε ως θεραπεία της νεύρωσης. Και η νεύρωση ήταν η κύρια μορφή της ψυχικής ασθένειας στην πειθαρχική κοινωνία, σε έναν πολιτισμό βασισμένο στην απαγόρευση και την υπακοή. Ο άνθρωπος γινόταν νευρωτικός επειδή δεν μπορούσε να υποφέρει τις απαγορεύσεις, τις πειθαρχικές ρυθμίσεις, τις υποχρεώσεις αυταπάρνησης που του επέβαλλαν οι κοινωνικοί κανόνες. Η νεύρωση ήταν το αποτέλεσμα μιας σύγκρουσης ανάμεσα στην επιθυμία και τον κανόνα που απαγορεύει την ικανοποίηση της επιθυμίας.
Αυτή η αντιπαράθεση επιτρεπτού/απαγορευμένου ρύθμιζε την ανθρώπινη υποκειμενικότητα μέχρι και τις δεκαετίες του 1950 και του 1960. Η παρακμή της νεύρωσης και η διάδοση της κατάθλιψης είναι ένα από τα αποτελέσματα της δημοκρατικής χειραφέτησης, που, μετά το 1968, απελευθέρωσε το άτομο από τα δεσμά της πειθάρχησης και της απαγόρευσης. Το άτομο κατακτάει το δικαίωμα να διαλέγει τη ζωή που θέλει να ζήσει, να μπορεί να γίνει ο εαυτός που επιθυμεί. Αυτό που απαιτείται στο εξής από το άτομο δεν είναι η πειθάρχηση και η συμμόρφωση στον κανόνα. Είναι αντίθετα η αυτονομία και η πρωτοβουλία. Το υποκείμενο δεν δεσμεύεται από αυστηρά προκαθορισμένα πρότυπα, ούτε ρυθμίζεται από μιαν εξωτερική τάξη, αλλά μπορεί να αλλάζει, να δρα μόνο του και να στηρίζεται στις δικές του επιλογές και αποφάσεις. Ολα αυτά έχουν συνέπεια την αύξηση της πίεσης για δράση και γενικά των απαιτήσεων που βαραίνουν το άτομο. Ο καθένας, ακόμη και ο πιο ευάλωτος, πρέπει να μπορεί να προσαρμόζεται σε έναν ασταθή και μεταβαλλόμενο κόσμο, επιδεικνύοντας ευελιξία, επινοητικότητα, ταχύτητα αντιδράσεων, ενώ καλείται επιπλέον να αναλαμβάνει ακέραιη την ευθύνη των αποτυχιών του. Το μέτρο του ιδανικού ατόμου δεν είναι πλέον η ευπείθεια και η υπακοή, αλλά η πρωτοβουλία, το σχέδιο, τα κίνητρα και τα αποτελέσματα που μπορεί να πετύχει στην προσπάθεια για τη μέγιστη αυτοέκφρασή του. Το ατομικό υποκείμενο πρέπει να επιστρατεύσει τις δικές του εσωτερικές δυνάμεις, τις διανοητικές του ικανότητες, για να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του περιβάλλοντος, για να πετύχει εκείνα τα αποτελέσματα με βάση τα οποία θα αξιολογηθεί.
Αυτή η βαθιά μεταβολή της νεωτερικής έννοιας του υποκειμένου συνοδεύεται από μια ριζική αλλαγή της ψυχικής του παθολογίας. Η κατάθλιψη δεν πηγάζει πλέον από τη νευρωτική σύγκρουση ανάμεσα στον κανόνα και την παραβίασή του, που γεννά ένα αίσθημα ενοχής. Στις νέες συνθήκες, όπου δεν υπάρχουν πλέον απαγορευτικοί κανόνες, επειδή υποτίθεται ότι «όλα είναι δυνατά», η κατάθλιψη προέρχεται από ένα αίσθημα ανεπάρκειας γι’ αυτό που καλείται να κάνει το υποκείμενο και δεν είναι σε θέση να το κάνει σύμφωνα με τις προσδοκίες των άλλων, με βάση τις οποίες μετράει την αξία του ίδιου του εαυτού του. Με αυτήν την έννοια, η κατάθλιψη τείνει να παρουσιάζεται όχι τόσο ως μια απώλεια της χαράς της ζωής όσο ως μια παθολογία της δράσης, στενά συνδεδεμένη με μιαν ανασφάλεια του ατόμου γύρω από την ταυτότητά του. Το υποκειμενικό βίωμα που τη χαρακτηρίζει δεν είναι πλέον το αίσθημα της ενοχής, αλλά εκείνο της ανεπάρκειας. Ο καταθλιπτικός αισθάνεται ότι δεν είναι στο ύψος των περιστάσεων, «τον κουράζει να πρέπει να γίνει ο εαυτός του». Για να περιγράψει αυτή τη μεταβολή στην ψυχική παθολογία του σύγχρονου ατόμου, ο Ερενμπέργκ προσφεύγει σε δύο μυθικές μορφές: τον Οιδίποδα, που συμβολίζει το παλιό αίσθημα ενοχής και την πάλη για την απελευθέρωση από τον νόμο του πατέρα, και τον Νάρκισσο, που αντιπροσωπεύει τον φόβο ότι δεν είμαστε στο ύψος των υποχρεώσεών μας, το αίσθημα του κενού και της ανημπόριας. Τόσο η νεύρωση όσο και η κατάθλιψη, μας λέει ο Ερενμπέργκ, είναι ονόματα που δώσαμε στον ψυχικό αντίκτυπο κοινωνικών μεταβολών και των μετασχηματισμών της ατομικής υποκειμενικότητας που τις συνόδευαν
Σπύρος Μανουσέλης, Επιστημονικά βιβλία για τις γιορτές των Χριστουγέννων, "Εφημερίδα των Συντακτών", 7.12.2013
Αναστάσης Βιστωνίτης, Τυρί, ρύζι, καφέ, γάλα, Prozac, "Το Βήμα"/ "Βιβλία", 22.9.2013
Αναστάσης Βιστωνίτης, Τυρί, ρύζι, καφέ, γάλα, Prozac, "Το Βήμα"/ "Βιβλία", 22.9.2013
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder