Η εργασία αυτή παρουσιάστηκε πρώτη φορά στο 1ο Διεθνές Συνέδριο Δημιουργικής Γραφής που έγινε από 4 έως 6 Οκτωβρίου του 2013 σε συνεργασία του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας ΠΜΣ (μεταπτυχιακό τμήμα Δημιουργικής Γραφής) και το Ελληνοαμερικανικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα: Κολλέγιο Αθηνών – Κολλέγιο Ψυχικού.
Εισαγωγή
Η γνώση της νευροφυσιολογίας σχετικά με τις λειτουργίες του εγκεφάλου, είναι ίσης αξίας με τη γνώση της γλώσσας όπου χρησιμοποιείται η γραμματική, η σύνταξη, η ορθογραφία.
Στην εργασία αυτή παρουσιάζονται τα βασικά πέντε μέρη του εγκεφάλου, δηλαδή, αριστερό και δεξί ημισφαίριο, μεσολόβιο (ή αλλιώς κεντρικός νευρώνας), αμυγδαλή και ιππόκαμπος, με στόχο να δούμε πώς μπορούμε συνειδητά να βοηθήσουμε τη συνεργασία των ημισφαιρίων, να χρησιμοποιήσουμε το βουβό δεξί ώστε το αριστερό να εκφράσει με λόγια τα συναισθήματά μας άρα και τη δημιουργικότητά μας, να μειώσουμε την ένταση της πρωτόγονης αμυγδαλής και να αυξήσουμε τις πιθανότητες δημιουργίας και διατήρησης νέων εγκεφαλικών κυττάρων μέσω του ιππόκαμπου, ανεξαρτήτως ηλικίας.
Ακολουθεί μια περιληπτική ανάλυση των πέντε βασικών δομών του εγκεφάλου ώστε να δούμε πώς αυτά επηρεάζουν τη σκέψη και το συναίσθημα.
Ο εγκέφαλός μας αναπτύσσεται και δομείται σύμφωνα με ένα γενετικό σχέδιο (DNA) που υπάρχει στα γονίδιά μας και είναι κοινό για όλους τους ανθρώπους. Ένα σχετικά ομοιογενές σύνολο κυττάρων δημιουργεί νευρώνες σε διαφορετικές αλλά διακριτές περιοχές του εγκεφάλου, με στόχο διαφορετικές δεξιότητες. Τα θεμέλια της συμπεριφοράς μας έγκεινται στη δημιουργία των διαφορετικών νευρώνων, στις διασυνδέσεις τους και στην αλληλοσύνδεση των περιοχών του εγκεφάλου. Η κληρονομικότητα επηρεάζει κατά ένα 25% τη διαμόρφωση της προσωπικότητας, ενώ το 75% αυτού που τελικά γινόμαστε, εξαρτάται από αλληλεπιδράσεις με το περιβάλλον (οικογένεια, σχολείο, κοινωνία, θρησκεία και γεωγραφικός ντετερμινισμός). Η ατομικότητά μας, η προδιάθεσή μας, οι φυσιολογικές ή μη, συμπεριφορές μας καθώς και οι διαταραχές, οι ασθένειες, η δημιουργικότητα και κυρίως η χαρά για τη ζωή, εξαρτώνται από τη λειτουργία του εγκεφάλου μας και τη σωστή συνεργασία των πέντε τμημάτων του εγκεφάλου που αναλύονται καθώς και πολλών άλλων. (Υπάρχουν πολλές άλλες δομές στον εγκέφαλο που ωστόσο δεν θα αναλυθούν στην παρούσα μελέτη).
Ημισφαίρια
Ο εγκέφαλος χωρίζεται σε δεξί και αριστερό ημισφαίριο που επικοινωνούν μέσω του μεσολόβιου νευρώνα σε συνδυασμό με την αμυγδαλή και τον ιππόκαμπο. Όλους τους ανθρώπους, αλλά ιδιαίτερα τους καλλιτέχνες, μας ενδιαφέρει η σωστή επικοινωνία με τους άλλους και πάνω από όλα με τον ίδιο μας τον εαυτό ώστε να οδηγηθούμε στην αυτογνωσία και στην εφαρμοσμένη δημιουργία.
Ο δυτικός πολιτισμός έχει αναπτύξει εξαιρετικά το αριστερό ημισφαίριο που χαρακτηρίζεται ως το ημισφαίριο της λογικής και της τεχνολογίας και έχει αποδυναμώσει το δεξί ημισφαίριο που είναι της διαίσθησης, του συναισθήματος και της τέχνης.
Διευκρινίζεται ότι το σώμα λειτουργεί χιαστί. Το αριστερό ημισφαίριο ελέγχει τη δεξιά πλευρά του σώματος ενώ το δεξί την αριστερή. Παρακάτω καταγράφονται οι λειτουργίες των ημισφαιρίων σύμφωνα με τον πίνακα Bogen όπως έχει συμπληρωθεί από νεότερες μελέτες.
Το ομιλούν αριστερό ημισφαίριο – η βαρετή λογική
1.Είναι το ημισφαίριο των αρνητικών συναισθημάτων.
2.Του όχι.
3.Της λογικής
4.Των αριθμών.
5.Της ανάλυσης.
6.Της κατηγοριοποίησης (δηλαδή φτιάχνει λίστες).
7.Της γραμμικής συνέχειας (linearity).
8.Της αλληλουχίας.
9.Του επιμερισμού.
10.Των κακών ορμονών (κορτιζόλη, ντοπαμίνη, αυξημένη τεστοστερόνη).
11.Της στατικότητας, της αδράνειας.
12.Των αναστολών.
13.Ψεύδεται εύκολα.
14.Το εντροπικό που αρνείται τις αλλαγές.
15.Το ενήλικο και συχνά γερασμένο.
16.Της γκρίνιας, της γρουσουζιάς, της δυστυχίας.
17.Του φόβου, του πανικού.
18. Το ημισφαίριο «ξερόλας».
19. Των κακών ονείρων.
20. Της λεκτικής ακριβολογίας.
Συμπερασματικά το αριστερό ημισφαίριο θέλει τα πράγματα ως έχουν, ακόμα κι αν το άτομο είναι δυστυχισμένο, επειδή το αριστερό φοβάται κάθε αλλαγή και μας κρατάει πίσω στα γνωστά και δεδομένα. Ο καλλιτέχνης το χρειάζεται βέβαια εξαιρετικά γιατί μέσω αυτού εκφράζει με λόγο το συναίσθημά του, ωστόσο το αριστερό δεν διαθέτει χιούμορ, δεν αντιλαμβάνεται τη μεταφορά, την παρομοίωση και την παραβολή.
Θα έλεγε κανείς ότι είναι το ημισφαίριο του αναγνώστη που διαβάζει φτηνή λογοτεχνία και δεν αντιλαμβάνεται ή μπερδεύεται από την ποιοτική. Με εκπαίδευση και συνεργασία ωστόσο των ημισφαιρίων μπορεί να εξελιχθεί σε έναν εξαίρετο συνεργάτη του καλλιτέχνη και ιδιαίτερα του συγγραφέα.
Το βουβό δεξί ημισφαίριο – η εμπνευσμένη διαίσθηση
1.Είναι το ημισφαίριο των θετικών συναισθημάτων.
2. Λέει πάντα και σε όλα ναι.
3. Της δημιουργικότητας.
4.Του ρυθμού.
5.Της γεωγραφικής και χωροταξικής αντίληψης.
6.Του χρώματος.
7.Της φαντασίας.
8.Της εικόνας.
9.Της ονειροπόλησης.
10.Της διαίσθησης.
11.Της ενσυναίσθησης.
12. Της ολιστικής γνώσης και συνειδητότητας.
13. Της διάδρασης με τον εαυτό μας και τους άλλους.
14.Της αλλαγής.
15.Δεν ξέρει να ψεύδεται και πιστεύει χωρίς αμφισβήτηση τα πάντα.
16. Είναι αιωνίως παιδί, θέλει την έκπληξη την πρωτοτυπία.
17. Παράγει τις καλές ορμόνες (σεροτονίνη, μελανοτονίνη, ενδορφίνες).
18. Του οραματισμού.
19. Του χιούμορ, του υπονοούμενου, του γέλιου, του κεφιού.
20.Της εξέλιξης και της κινητικότητας.
21. Αλλά ΔΕΝ μιλάει.
Συμπερασματικά ενώ το δεξί ημισφαίριο διαθέτει μεγάλα «ταλέντα» όμως χρειάζεται το αριστερό για να τα εκφράσει λεκτικά και το μεσολόβιο για να συγκοινωνήσουν τα ημισφαίρια.
Διευκρίνιση: οι νευροεπιστήμες αποδέχονται αυτούς τους βασικούς διαχωρισμούς στη λειτουργία των ημισφαιρίων, αναγνωρίζοντας παράλληλα ότι κάποιες δεξιότητες μπορεί να βρίσκονται και στα δύο ημισφαίρια. Επίσης έχει παρατηρηθεί ότι σε ανθρώπους που έχασαν μέρος του εγκεφάλου τους, ο υπάρχων εγκέφαλος αναπληρώνει, ανεξαρτήτως ημισφαιρίου, αρκετές δεξιότητες, δηλαδή αν και πέφτουν κάποιες «ασφάλειες» του ηλεκτρολογικού πίνακα-εγκεφάλου, κάποιες άλλες ενεργοποιούνται με αυτόματες παρακαμπτήριους. Με πιο απλά λόγια, όταν κάποιος πάθει εγκεφαλικό, θα νεκρωθούν κάποιες περιοχές του εγκεφάλου αλλά θα ζωντανέψουν άλλες που ως τώρα δεν είχαν χρησιμοποιηθεί. Και αυτό σημαίνει επειδή ο εγκέφαλος θέλει να ζήσει, άρα βρίσκει νέες περιοχές να ενεργοποιήσει.
Ως παράδειγμα αναφέρεται η περίπτωση του Στέφανου Σιταρά, όπως την περιγράφει ο ίδιος σε κείμενά του. «Από μικρός είχα πολύ ισχυρούς πονοκεφάλους. Οι γονείς μου είναι γιατροί, άρχισαν να μου κάνουν διάφορες εξετάσεις και τελικά ανακάλυψαν ότι είχα γεννηθεί με μισό εγκέφαλο. Στο αριστερό ημισφαίριο δηλαδή υπήρχε μια μεγάλη κύστη διαμέτρου 8 εκατοστών. Πολλά παιδιά που γεννιούνται με κύστες στον εγκέφαλο πεθαίνουν νωρίς. Ή παθαίνουν εγκεφαλικές βλάβες όταν οι κύστες σπάνε. Εμένα αντίθετα αυτή η κύστη, μου έχει δώσει μια ορμή για ζωή. Το δεξιό τμήμα του εγκεφάλου μου υπερλειτουργεί και νιώθω ότι θέλω να κάνω τα πάντα, κάθε στιγμή». Σήμερα στα 24 του χρόνια ο Στέφανος Σιταράς έχει κάνει 40 ταινίες μικρού μήκους καθώς και διαφημιστικά και video clip σε Αμερική, Ελλάδα, Γαλλία. Κινηματογράφησε την «Πρώτη Ύλη» του Δημήτρη Παπαϊωάννου και ετοιμάζει μια ταινία μεγάλου μήκους ταινία.
Εξίσου συγκλονιστική είναι και η περίπτωση του σκηνοθέτη Μικελάντζελο Αντονιόνι. Το 1985 στα 73 του έπαθε βαρύ εγκεφαλικό που κατέστρεψε περιοχές του αριστερού του ημισφαιρίου που τον άφησε παράλυτο από τη δεξιά πλευρά του σώματός του. Ο Αντονιόνι δεν μπορούσε να μιλήσει ή να γράψει κι έχασε την αντίληψη της χρονικής αλληλουχίας όμως καταλάβαινε τα πάντα και εκδήλωνε αστείρευτο χιούμορ. Καθώς δεν μιλούσε, επικοινωνούσε με τους άλλους ζωγραφίζοντας με το αριστερό του χέρι όσα ήθελε να πει. Προσπαθούσε να κάνει την ταινία «Πέρα από τα σύννεφα» και επειδή οι χρηματοδότες δεν τον εμπιστεύονταν όπως παλιά, κάλεσε τον Βιμ Βέντερς να συνεργαστούν. Ο Αντονιόνι ζωγράφισε καρέ-καρέ όλη την ταινία για να την καταλάβει ο Βέντερς και οι συνεργάτες τους. Στα 92 του έκανε και ένα ντοκιμαντέρ όπου εμφανίστηκε και ο ίδιος και επέβλεψε μια μεγάλη έκθεση όπου εκτέθηκαν όλα τα σκίτσα, οι πίνακες, τα κινηματογραφικά σενάρια και οι ζωγραφικές λέξεις του, για τα είκοσι και, χρόνια που είχε χάσει τη δυνατότητα της λεκτικής επικοινωνίας.
Και η τρίτη περίπτωση αφορά άμεσα τους συγγραφείς: Το 2002 ο Όλιβερ Σακς πήρε το γράμμα ενός Καναδού συγγραφέα, του Χάουαρντ Ένγκελ που του εξηγούσε ότι μετά από ένα εγκεφαλικό, έπαθε αλαλία (μια μορφή γλωσσικής αφασίας), κοινώς δεν μπορούσε να αναγνωρίσει τα γράμματα που διάβαζε. Μετά από μεγάλο κόπο και συστηματικές ασκήσεις, ο συγγραφέας κατάφερε να ανοίξει άλλες περιοχές του εγκεφάλου του ώστε να ξαναδιαβάσει και να ξαναγράψει. Όσα έκανε για να γιατρέψει τον εγκέφαλό του ήταν δικές του εμπνεύσεις, δηλαδή μπορούμε να υποθέσουμε ότι το δεξί του ημισφαίριο έδινε εντολές. Ξεκίνησε αγγίζοντας τα γράμματα σε βιβλία που γνώριζε, έπειτα άρχισε να τα σχεδιάζει στο χαρτί, συνέχισε σχηματίζοντάς τα στον αέρα και ανακάλυψε ότι προφέροντάς τα στον ουρανίσκο του και αργότερα στα δόντια του, μπορούσε να φτιάξει λέξεις. Μέχρι και σήμερα δεν αναγνωρίζει τα γράμματα καθώς καταστράφηκε η ικανότητα ανάγνωσης συμβόλων όμως, άλλες περιοχές του εγκεφάλου του ενεργοποιήθηκαν τόσο που να καταλαβαίνει τι σημαίνουν και μπόρεσε να γράψει δύο βιβλία ακόμα. Ο Ένγκελ συνεχίζει το γράψιμο αστυνομικών μυθιστορημάτων και στέλνει συνεχώς αναφορές στον Όλιβερ Σακς και άλλους νευροεπιστήμονες για την κατάστασή του.
Συμπεράσματα
Ο εγκέφαλός μας έχει δύο ημισφαίρια και με βάση τις έρευνες για τις διαφορετικές λειτουργίες τους, το δεξί ημισφαίριο είναι υπεύθυνο για τη δημιουργική σκέψη, τη σκέψη που ερευνά, έχει περιέργεια, παίζει, αισθάνεται, φαντάζεται και ξεφεύγει από τα τετριμμένα. Η σκέψη αυτή που ονομάζεται και αποκλίνουσα, βασίζεται στη φαντασία, οδηγεί στη δημιουργία νέων ιδεών, θεωριών, μεθόδων, προϊόντων και στην επίλυση προβλημάτων με πρωτότυπους τρόπους. Οι περισσότερες εκπαιδευτικές δραστηριότητες στις οποίες συμμετέχουν τα παιδιά στα σχολεία, προάγουν την αναλυτική, λογική σκέψη ή αλλιώς και συγκλίνουσα (αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου) που είναι η σκέψη που αναλύει, ελέγχει, θέτει κανόνες, συμπεραίνει με βάση τη λογική, εξηγεί. Οι δύο τρόποι σκέψης, όταν είναι ισόρροπα ανεπτυγμένες, επιτυγχάνουν τον μέγιστο βαθμό δημιουργικότητας και βοηθούν τον άνθρωπο να έχει μια αρμονική σχέση με τον εαυτό του.
Στην πραγματικότητα οι συνάψεις μεταξύ όλων των περιοχών του εγκεφάλου κάνουν το κάθε άτομο να εμφανίζει δημιουργικότητα αλλά και αναλυτική σκέψη.
Η σύγχρονη νευροβιολογία έχει αποδείξει, ότι σε κάθε ερέθισμα του περιβάλλοντος μας, ο εγκέφαλος συμπληρώνει με αυθαίρετο και υποκειμενικό τρόπο τα στοιχεία που λείπουν. Εάν το δεξί ημισφαίριο βρίσκεται σε αγαστή συνεργασία με το αριστερό, τα στοιχεία της πραγματικότητας που θα δημιουργήσει ο εγκέφαλος θα είναι θετικά για τη ζωή μας. Οι επιστήμονες έχουν καταλήξει ότι τα πάντα γίνονται αντιληπτά, και μετά από επεξεργασία καταλήγουν σε συμπεράσματα, με αυθαίρετο, υποκειμενικό, και προσωπικό τρόπο. Δεν υπάρχει αντικειμενική πραγματικότητα αλλά άπειρες υποκειμενικές, που για κάποιους λόγους σε λίγα ή πολλά σημεία συμφωνούν, και αυτές οι συμφωνίες σχηματίζουν τις εκάστοτε περιορισμένες στο χρόνο κοινωνικές παραδοχές, τις συμβάσεις – τον κοινό νου που όμως αγνοεί τη διαφορετικότητα στην τέχνη.
Γι’ αυτό οι εντυπώσεις που αποκομίζουν οι αναγνώστες από ένα κείμενο, ή οι θεατές ενός έργου ζωγραφικής, ενός θεατρικούς ή οι ακροατές μιας συναυλίας ποικίλουν πάρα πολύ. Και εδώ επιστρέφουμε στη φράση του Μπαρτ, «το κείμενο είναι πληθυντικό», δηλαδή όσο περισσότεροι ‘αναγνώστες’ τόσο περισσότερες παρα-μετα-φράσεις του έργου. Αναφέρεται στην ικανότητα της πολλαπλής ανάγνωσης που διαθέτει ο εγκέφαλος, όπου αν πέσει μια ασφάλεια, θα ενεργοποιηθεί κάποια άλλη, αρκεί ο άνθρωπος -με τη βοήθεια των επιστημόνων- να θέλει να συνεχίσει δημιουργικά τη ζωή του.
Μεσολόβιο – η διασύνδεση
Τα δυο εγκεφαλικά ημισφαίρια συνδέονται με το μεσολόβιο, μια πυκνή δέσμη νευραξόνων που επιτρέπει την ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των δυο ημισφαιρίων. Τα δυο ημισφαίρια δεν έχουν συμμετρική λειτουργία, και το καθένα διαθέτει νευρωνικά κέντρα για διαφορετικές δεξιότητες και αντιληπτικές ικανότητες. Ωστόσο, σε περιπτώσεις όπου διακόπτεται η επικοινωνία μεταξύ τους (κυρίως λόγω χειρουργικής διχοτόμησης του μεσολοβίου), μπορούν να λειτουργήσουν και ανεξάρτητα.
Μελέτες διαπίστωσαν πως εάν το παιδί ή η μητέρα του, κατά την εγκυμοσύνη, έχει βιώσει δυσάρεστες καταστάσεις, όπως θάνατο, ασθένεια, ατύχημα, το μεσολόβιο του νέου ανθρώπου παρουσιάζει προβλήματα. Εξειδικευμένα σκαναρίσματα του εγκεφάλου σε βαριά τραυματισμένους ανθρώπους καθώς και ανατομικές μελέτες σε νεκρούς, ή ασθενείς και πειραματόζωα, έδειξαν την υφή ενός υγιούς μεσολοβίου συγκριτικά με την υφή ενός αδύναμου ή ασθενούς μεσολοβίου: Το υγιές είναι ένα χοντρό νεύρο απολύτως συμπαγές, ένα ελαστικό, παλλόμενο όργανο ενώ το αδύναμο ανεξαρτήτως της αιτίας δεν έχει ελαστικότητα, ούτε συμπαγή όγκο, πάλλεται με αργοπορία (άρα η επικοινωνία των ημισφαιρίων καθυστερεί) και συχνά παρομοιάζεται με διάφανο χαρτί ή σουρωτήρι. Οι νευροεπιστήμονες παίζοντας με τη θεωρία του χάους, ονομάζουν τα κενά στο μεσολόβιο ‘Μαύρες Τρύπες’, που ρουφούν τα πάντα όπως οι μαύρες τρύπες του διαστήματος. Ένα υγιές ή σχετικά υγιές μεσολόβιο κάνει τα δύο ημισφαίρια του εγκεφάλου να επικοινωνούν και να συνεργάζονται ώστε να εξυπηρετήσουν το σώμα, άρα και τον καλλιτέχνη. Ένα αδύναμο μεσολόβιο όχι μόνο δεν συντελεί στη συνεργασία των ημισφαιρίων αλλά δεν μπορεί καν να ελέγξει ποιο βιωματικό ή γνωσιακό υλικό περνάει από το ένα στο άλλο, γιατί και πώς, οπότε ο άνθρωπος νιώθει μπερδεμένος, αποδιοργανωμένος, θυμωμένος ή νομίζει ότι όλα του πάνε στραβά.
Αμυγδαλή – η κλέφτρα
Τεράστιο ρόλο στη λειτουργία των τριών παραπάνω εγκεφαλικών δομών (αριστερό και δεξί ημισφαίριο, μεσολόβιο) παίζει η αμυγδαλή που είναι ένα από τα αρχαιότερα, πρωτογενή όργανα όλων των έμβιων όντων.
Στα πρωτόγονα πλάσματα που διαθέτουν εγκέφαλο, όπως και στον πρωτόγονο άνθρωπο, η λειτουργία της ήταν μέγιστης σημασίας καθώς είναι ο αδένας του φόβου και της προφύλαξης, το τμήμα του εγκεφάλου που ουρλιάζει «πρόσεχε!». Η ζωή μας έχει αλλάξει όμως η αμυγδαλή δεν εξελίχθηκε. Παρέμεινε εκείνη του πρωτόγονου ανθρώπου που τρέχει να προφυλαχθεί από το δεινόσαυρο και στον εικοστό πρώτο αιώνα μάς τυφλώνει τόσο που δεν μπορούμε να ελέγξουμε ρεαλιστικά τον φόβο μας. Είναι το όργανο που κάνει τον άνθρωπο να φουντώνει στα καλά καθούμενα, που προξενεί καβγάδες, εκδηλώνει βία και καταργεί εντελώς τη συνεννόηση.
Η αμυγδαλή είναι μεγάλη κλέφτρα. Επιστημονικά μιλώντας κάνει ‘συγκινησιακή πειρατεία’. Δηλαδή συγκρατεί τη μνήμη ενός επικίνδυνου και δυσάρεστου γεγονότος χωρίς να μπορεί να το εκλογικεύσει και, ανά πάσα στιγμή, κάτι που θυμίζει εκείνον τον παλιό φόβο, την ενεργοποιεί σε τέτοιο βαθμό παραλογισμού. Συχνά θεωρείται και το κέντρο της μανιακής ή διπολικής συμπεριφοράς όπου μπορεί η ψυχοθεραπεία να μην αρκεί και το άτομο παραπέμπεται σε ψυχίατρο για να πάρει φάρμακα.
Οι ερευνητές αναφέρουν την περίπτωση της φοβίας που πήρε το όνομα «το κόκκινο αυτοκίνητο». Ένας άνθρωπος χτυπήθηκε από ένα κόκκινο αυτοκίνητο όταν ήταν τεσσάρων ετών. Είναι πια στα 45 του, οδηγεί ο ίδιος, όμως κάθε φορά που είτε ως πεζός είτε ως οδηγός, αντιλαμβάνεται κόκκινο αμάξι, έστω κι αν το βλέπει σε φωτογραφία, νιώθει πανικό, ιδρώνει, παθαίνει ταχυκαρδία, το βλέμμα του θολώνει, το μυαλό του σταματάει, γιατί η αμυγδαλή του ουρλιάζει «κίνδυνος-κίνδυνος». Μετά από ψυχοθεραπευτική ύπνωση βγήκε στην επιφάνεια το κόκκινο αυτοκίνητο των παιδικών του χρόνων. Κάνοντας ασκήσεις για ένα χρόνο ώστε να μη φοβάται τα κόκκινα αυτοκίνητα, ο ασθενής και οδηγούσε και περπατούσε πιο άνετα χωρίς να παθαίνει πανικό όποτε έβλεπε κόκκινο αυτοκίνητο μπροστά του. Πέρασε 20 χρόνια φυσιολογικής ζωής χωρίς να ξαναπανικοβληθεί λόγω αμυγδαλής που είχε κοιμηθεί, ώσπου στα 66 του είδε μπροστά του τη σύγκρουση ενός κόκκινου αυτοκινήτου με ένα άλλο αδιάφορου χρώματος αυτοκίνητο. Η αμυγδαλή ενεργοποιήθηκε όπως πάντα ανεξέλεγκτα και ο άνθρωπος που, εκείνη την ημέρα ήταν πεζός και μόνο είδε το ατύχημα, έπαθε έμφραγμα και πέθανε επιτόπου.
Κυριολεκτικά η αμυγδαλή είναι ένα ηφαίστειο μονίμως εν ενεργεία. Με καλή συνεργασία των δύο ημισφαιρίων μέσω του μεσολόβιου, συν τη δημιουργική συμβολή του ιππόκαμπου και τη δημιουργία νέων νευρώνων, με ήρεμη ζωή, αυτογνωσία και αποδοχή των δυνατοτήτων του ανθρώπου από τον εαυτό του, το ηφαίστειο κρατιέται αρκετά ήρεμο αλλά ποτέ δεν απενεργοποιείται τόσο που να διαγράψει τις φοβίες του.
Ιππόκαμπος – το αλογάκι που διαλέγει
Βαθιά μέσα στον εγκέφαλό μας και γύρω από την αμυγδαλή, βρίσκεται ο ιππόκαμπος που ονομάστηκε έτσι γιατί μοιάζει με αλογάκι της θάλασσας. Ο ιππόκαμπος είναι ο επιλογέας της μνήμης, των συναισθηματικών καταγραφών, της επεξεργασίας των πληροφοριών και κυρίως το όργανο που φτιάχνει νέα εγκεφαλικά κύτταρα, δηλαδή νέους νευρώνες. Αυτή η δυνατότητα είναι σημαντική και δύο τουλάχιστον λόγους: Πρώτον, οι δημιουργία νέων νευρώνων στους υγιείς συντελεί στη συνέχιση της ζωής και στους ασθενείς, δίνει αυτόματες λύσεις ώστε ο άνθρωπος να επιβιώσει.
Εάν το άτομο διαθέτει σχετικά γερό μεσολόβιο, σχετικά ήρεμη αμυγδαλή και σχετικά καλή ζωή, ο ιππόκαμπος, ειδικά στον ύπνο, αυξάνει τους ριπιδισμούς του (όπως το ανάλαφρο, αδιόρατο κύμα στη θάλασσα) και με αυτόν τον τρόπο καταφέρνει να πετάει τις άχρηστες πληροφορίες, να περιορίζει τα αρνητικά συναισθήματα, και να γεννάει νευρώνες.
Μέχρι και τις αρχές του ‘90 οι νευροεπιστήμονες θεωρούσαν ότι ο εγκέφαλος αναπτύσσεται έως την ηλικία των τεσσάρων χρόνων, εξελίσσεται έως τα εικοσιπέντε και από εκεί κι έπειτα γερνάει, δηλαδή πεθαίνουν σταδιακά τα εγκεφαλικά κύτταρα. Άρα, ο άνθρωπος δεν έχει όρεξη για ζωή, δεν μπορεί να αποκτήσει καινούριες γνώσεις, χάνει την ικανότητα της αυτό-ίασης. Ωστόσο σε νεότερες έρευνες για τον ιππόκαμπο και τη λειτουργία του, διαπιστώθηκε ότι ο εγκέφαλος πλάθει νευρώνες σε όλη του τη ζωή. Όμως αυτοί οι νέοι νευρώνες επιβιώνουν πολύ δύσκολα όσο περνάει η ηλικία του ανθρώπου εκτός κι αν το άτομο επιμείνει στις ‘νέες καταγραφές’ με συστηματικές καθημερινές ασκήσεις. Πιο πρόσφατες έρευνες έδειξαν ότι υπάρχουν πάρα πολλοί παράγοντες που διευκολύνουν τη δημιουργία νέων νευρώνων.
Η σωματική άσκηση, η ζωή σε ενδιαφέρον περιβάλλον, η σεξουαλικότητα, η υγιεινή διατροφή, κι ο καλός ύπνος τουλάχιστον έξι ωρών συντελούν στη δημιουργία νέων νευρώνων ανεξαρτήτως ηλικίας. Μέσω του ιππόκαμπου οι επιστήμονες ελπίζουν σε προόδους στο πρόβλημα του Αλτζχάιμερ, της γεροντικής άνοιας, της σκλήρυνσης κατά πλάκας, της γλωσσικής αφασίας και άλλες ασθένειες.
Ωστόσο για να διατηρηθούν οι νέοι νευρώνες πρέπει να λειτουργεί καλά η μνήμη και το συναίσθημα άρα το δεξί ημισφαίριο. Τονίζεται ότι όσο μεγαλώνει ο άνθρωπος τόσο χρειάζεται μεγαλύτερη επανάληψη στην εκμάθηση νέων γνώσεων ώστε να εντυπωθούν στον εγκέφαλο, καθώς με την επανάληψη παρακάμπτονται οι τυπικές αρνήσεις του αριστερού ημισφαιρίου που βαριέται τις αλλαγές, άρα και τις νέες γνώσεις. Π.χ. σαφώς ένας νέος άνθρωπος μαθαίνει γρήγορα μια ξένη γλώσσα όμως και ένας άνθρωπος στα εβδομήντα του μπορεί να μάθει, αρκεί να αποδεχτεί το γεγονός ότι θα απορροφήσει τις νέες πληροφορίες αφιερώνοντας περισσότερο χρόνο. Αν δηλαδή ο άνθρωπος θέλει να μάθει κάτι, το πρώτο που οφείλει να πει στον εαυτό του είναι το κοινότοπο αλλά σοφό, «ποτέ δεν είναι αργά» και να το κάνει με αυτοπεποίθηση και χαρά. Ο,τιδήποτε θεωρεί υποχρέωση και όχι απόλαυση, σπανίως εντυπώνεται πλήρως στον εγκέφαλό του, γιατί ο ιππόκαμπος επιλέγει νέες γνώσεις με το κριτήριο του ‘θέλω’ και όχι του ‘πρέπει’ καθώς όσα ηδονίζουν το δεξί βουβό ημισφαίριο είναι όσα αναλαμβάνει να πραγματοποιήσει το αριστερό.
Ας δούμε και ένα παράδειγμα ενεργοποίησης και χρήσης νέων νευρώνων από έρευνα που έγινε σε καρκινοπαθείς καλλιτέχνες στην Αμερική, Αυστραλία και Καναδά, με 1200 ασθενείς. Ογκολόγοι σε συνεργασία με νευροεπιστήμονες, ψυχιάτρους και ψυχοθεραπευτές, χώρισαν τους ασθενείς σε δύο ομάδες: Εκείνους που ασθενούσαν ενώ είχαν κάποιο μισοτελειωμένο έργο (βιβλίο, πίνακα, ταινία, μουσική) και όσους βρίσκονταν σε δημιουργική νάρκη. Διαπιστώθηκε ότι οι πρώτοι είχαν θετικότερη αντιμετώπιση της ασθένειάς τους και μεγαλύτερη υπομονή στις ταλαιπωρίες της θεραπείας τους ενώ δήλωναν σίγουροι ότι θα γιατρευτούν για να τελειώσουν το έργο τους. Αντίθετα οι δεύτεροι, οι μη παραγωγικοί, αντιμετώπιζαν την κατάστασή τους με πεσιμισμό, εκνευρισμό, θυμό και πανικό. Σε όσους από τη δεύτερη ομάδα υπήρχαν ‘εξωγενείς ενισχύσεις’, δηλαδή συγγενείς και φίλοι να τους πείσουν ότι έχουν έργο ακόμα να δημιουργήσουν, οι συμπεριφορές ήταν πιο ήπιες, ενώ όσοι ήταν μόνοι τους ή είχαν χρόνια να παράξουν έργο, εμφάνιζαν συμπεριφορές ολέθριες για την εξέλιξη της ασθένειάς τους. Η έρευνα συνεχίζεται και προς το παρόν μια μεγάλη ομάδα επιστημόνων έχει ανακοινώσει ότι ο ιππόκαμπος των καλλιτεχνών της πρώτης ομάδας, αναπτύσσει ταχύτερα νέους νευρώνες συγκριτικά με τους καλλιτέχνες της δεύτερης ομάδας. Όμως ακόμα και στη δεύτερη ομάδα, όσοι πιστεύουν ότι θα δημιουργήσουν, έχουν μεγαλύτερη παραγωγή νέων νευρώνων συγκριτικά με όσους νομίζουν ότι τέλειωσαν με την τέχνη τους.
Δηλαδή, ακόμα και η ικανότητα της αυτό-ίασης, ενδυναμώνεται ή αποδυναμώνεται ανάλογα με την παραγωγή νέων εγκεφαλικών κυττάρων. Οι επιστήμονες ερευνούν πλέον εκτενώς την ικανότητα της αυτό-ίασης σε σχέση με τη λειτουργία του εγκεφάλου και διαπιστώνουν ότι η ευχάριστη ζωή, οι στόχοι και η ελπίδα δεν είναι πλέον αφηρημένες έννοιες, αλλά στοιχεία που κάνουν τον άνθρωπο να υπερνικήσει σοβαρές ασθένειες.
Εγκέφαλος – Δημιουργικότητα – Τέχνη
Πολλοί πιστεύουν ότι ο καλλιτέχνης χρειάζεται δυστυχία για να δημιουργήσει. Δεν υπάρχει μεγαλύτερο ψέμα. Στατιστικά ελάχιστοι καλλιτέχνες είχαν και απίστευτα δυστυχισμένη ζωή. Η ιστορική περίοδος, οι συνθήκες και ο γεωγραφικός ντετερμινισμός, δεν τους έδωσαν την παραμικρή ευκαιρία για να καλυτερεύσουν τη ζωή τους. Στην πραγματικότητα και ο καλλιτέχνης, όπως όλοι οι άνθρωποι άλλωστε, έχει ανάγκη από υγεία, χαρά, ασφαλές οικογενειακό περιβάλλον, φίλους, μια κοινωνία ανοιχτή και ανεκτική και μια σχετική οικονομική άνεση. Ας μην ξεγελιόμαστε. Όταν πεινάς δεν προλαβαίνεις να κάνεις τέχνη, όπως έλεγε κι ο Μαρξ. Σαφώς, μια πλήρης ζωή και ένας υγιής οργανισμός φτιάχνουν έναν άνθρωπο πιο ενεργητικό άρα και πιο δημιουργικό. Όταν ο άνθρωπος διατηρεί σχετική ισορροπία, προλαβαίνει να οραματιστεί άρα και να βάλει σε πράξη το όραμά του. Το ίδιο ισχύει και για την καλλιτεχνική δημιουργία.
ΤΑ ΗΜΙΣΦΑΙΡΙΑ ΚΑΙ Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ
Ας σκεφτούμε το δεξί και το αριστερό ημισφαίριο σε σχέση με ένα μυθιστόρημα. Πώς το δουλεύουμε; Το αριστερό φτιάχνει τους ρόλους, την αλληλουχία, τις λεπτομέρειες. Το δεξί όμως έδωσε την έμπνευση, οραματίστηκε το σύνολο, το ύφος, τα χρώματα, τις οσμές, τα συναισθήματα, το γενικό πλαίσιο όπου θα κινηθούν οι ρόλοι. Ωστόσο χωρίς ήρεμη αμυγδαλή, το μεσολόβιο δεν θα καταφέρει να μεταβιβάσει πληροφορίες απ’ το ένα ημισφαίριο στο άλλο, άρα δεν θα καταφέρουμε να γράψουμε γραμμή. Το ίδιο ισχύει και για κάθε μορφής τέχνη: Το δεξί οραματίζεται τι θέλει να φτιάξει, το αριστερό εκτελεί.
Ακριβώς το ίδιο ισχύει και για όσους δεν είναι καλλιτέχνες. Η νοικοκυρά σκέφτεται με το δεξί της ημισφαίριο το φαγητό και το εκτελεί με το αριστερό, ο ξυλουργός φαντάζεται με το δεξί το έπιπλο και το κατασκευάζει με το αριστερό του ημισφαίριο. Η έλλειψη φαντασίας και οραματισμού σταματάει την πράξη και η φαντασία ζωντανεύει μέσω των πράξεων.
Η ολιστική νοημοσύνη στη χρήση του εγκεφάλου
Αρχές του 1980 κυκλοφόρησε η θεωρία της Πολλαπλής Νοημοσύνης (MIQ) σε αντιπαράθεση με τις ‘τυπικές’ μετρήσεις του IQ και σε συμπλήρωση της συναισθηματικής νοημοσύνης EQ. Η ολιστική νοημοσύνη συντίθεται από εφτά είδη νοημοσύνης: λεκτική, λογικομαθηματική, μουσική, σωματική-συναισθητική, χωρική-γεωγραφική, διαπροσωπική και ενδοπροσωπική. Πρόσφατα προστέθηκαν άλλα δύο είδη νοημοσύνης: η φυσιοκρατική και η υπαρξιακή. Η ολιστική ανάπτυξη όλων των ειδών νοημοσύνης αφορά στον άνθρωπο ως όλον, αφού έτσι κι αλλιώς συνδυάζει αντίθετα και συμπληρωματικά χαρακτηριστικά: Λογικός και διαισθητικός, πρακτικός και ονειροπόλος, προσγειωμένος και οραματιστής.
Ωστόσο πώς μπορεί ο άνθρωπος και ειδικότερα ο καλλιτέχνης, να ενδυναμώσει το μεσολόβιό του ώστε να δώσει τη δυνατότητα στον ιππόκαμπο να δημιουργήσει νέους νευρώνες; Παρακάτω προτείνονται απλές ασκήσεις ενδυνάμωσης του δεξιού ημισφαιρίου ώστε να πειστεί το αριστερό ημισφαίριο να ξεκουνηθεί και να δράσει. Οι επιστήμονες έχουν παρατηρήσει ότι οι άνθρωποι που εφαρμόζουν συστηματικά τις προτεινόμενες ασκήσεις, εμφανίζουν καλύτερη διάθεση, αντιμετωπίζουν θετικότερα τα προβλήματα και γίνονται πιο δημιουργικοί κι ευρηματικοί σε θέματα που τους απασχολούν.
Ασκήσεις ενδυνάμωσης, διεύρυνσης και ενεργοποίησης του δεξιού ημισφαιρίου
Παρακάτω προτείνονται ασκήσεις που μπορεί να κάνει ο καθένας ώστε να ‘ξυπνήσει’ το δεξί του ημισφαίριο που με τη σειρά του θα κάνει πιο νεανικό το αριστερό.
1- Το παιχνίδι
Μια επίσκεψη στην παιδική χαρά με ένα παιδί, τα επιτραπέζια, το φλερτ, η επαφή με παιδιά και ζώα στη ζωή μας, ενεργοποιούν περιοχές του εγκεφάλου που συνήθως δεν χρησιμοποιούνται απ’ τους ενήλικες. Ο Δυτικός πολιτισμός έχει εξαφανίσει το δικαίωμα στο παιχνίδι και συχνά όσοι παίζουν στην καθημερινότητά τους αντιμετωπίζονται ως φαιδροί, ανεύθυνοι ή ανεδαφικοί. Οι έρευνες ωστόσο αποδεικνύουν ακριβώς το αντίθετο: Ασθενείς που συμμετείχαν σε ομαδικά παιχνίδια, είχαν ταχύτερη ανάρρωση. Διευκρινίζεται εδώ ότι οι έρευνες αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό τα ιντερνετικά παιχνίδια όπου ο παίχτης βρίσκεται απέναντι στην οθόνη και στην ουσία δεν δρα στον πραγματικό έξω κόσμο. Ωστόσο ακόμα και αυτού του είδους τα παιχνίδια λειτουργούν θετικά όταν χρησιμοποιούνται μέσα στη σχολική αίθουσα καθώς ενεργοποιούν τα παιδιά προς τη συντροφικότητα. Ο καλλιτέχνης που εντάσσει το παιχνίδι στη ζωή του, αντιμετωπίζει πιο εύκολα τα προβλήματα που πιθανόν συναντά στο έργο του. Ας σκεφτούμε τον συγγραφέας που καταπιάνεται με έναν βαρύ χαρακτήρα, όπως τον ρόλο ενός δολοφόνου και νιώθει να ‘βαραίνει’ ο ίδιος: Αν βγει από το έργο του και παίξει έστω για λίγο, θα επιστρέψει ανανεωμένος και αποστασιοποιημένος στον χαρακτήρα, καθώς θα έχει δώσει περιθώριο στο δεξί ημισφαίριο να ανακάμψει και να ενημερώσει το αριστερό ότι και το γράψιμο είναι και αυτό ένα παιχνίδι. Διευκρινίζεται εδώ ο ρόλος του υποσυνείδητου όπως ο όρος χρησιμοποιείται και στις νευροεπιστήμες και στην ψυχολογία: Το υποσυνείδητο αδυνατεί να κάνει την παραμικρή διάκριση μεταξύ πραγματικού και φαντασιακού. Έτσι ο ρόλος του φονιά επηρεάζει τον ψυχισμό του συγγραφέα εκτός κι αν ο ίδιος πείσει τον εγκέφαλό του με συστηματικές επαναλήψεις ότι δεν είναι αυτός ο φονιάς, αλλά γράφει για έναν φονιά. Και πώς γίνεται αυτό; Με τη φράση, «εγώ γράφω, εγώ είμαι συγγραφέας, εγώ κατασκευάζω ένα φονιά και παίζω με το κατασκεύασμά μου» που επαναλαμβάνει καθημερινά στον εαυτό του στα διαλείμματα που κάνει.
2- Η επανάληψη μήτηρ της γνώσης
Χρειαστήκαμε τουλάχιστον 12 χρόνια για να μάθουμε ελληνικά. Αντίστοιχα ως υγιείς και σκεπτόμενοι ενήλικοι, χρειαζόμαστε χρόνο, αποφασιστικότητα, πείσμα, επιμονή και υπομονή για να εντυπωθούμε νέες γνώσεις μετά τα τριάντα. Οι νέοι νευρώνες δημιουργούνται απ’ τον ιππόκαμπο. Πώς όμως διατηρούνται, δηλαδή, πώς λειτουργούν γνωστικά και αναμνηστικά; Με την επανάληψη. Μαθαίνουμε πάντα, δυστυχώς πιο αργά όσο μεγαλώνουμε, αλλά το σημαντικό είναι ότι μπορούμε να μαθαίνουμε ως τα γεράματά μας και μάλιστα μαθαίνοντας, αναστέλλουμε τις διαδικασίες γήρανσης. Αυτό συμβαίνει επειδή το δεξί βουβό ημισφαίριο, λαχταράει νέες εμπειρίες, επιδιώκει τις εκπλήξεις, το άγνωστο και διαθέτει την τόλμη να ξεκινήσει ο,τιδήποτε καινούργιο ανεξαρτήτως ηλικίας. Για την ακρίβεια το δεξί δεν έχει ηλικία, παραμένει πάντα παιδί γεμάτο περιέργεια. Αν το διατηρούμε σε εγρήγορση, τότε υποχρεώνουμε το αριστερό να πράξει όσα το δεξί ονειρεύεται. Παρατηρήθηκε ότι η εκμάθηση νέων δεξιοτήτων διατηρεί τους νευρώνες ελαστικούς ακόμα και μετά τα εξήντα ενώ παράλληλα ο άνθρωπος που μαθαίνει κάτι καινούργιο σε μεγάλη ηλικία, βρίσκει την όρεξη και την πίστη να μάθει κάτι ακόμα.
3- Ο σχεδιασμός του διανοητικού χάρτη
Έχει παρατηρηθεί ότι οι άνθρωποι που φτιάχνουν λίστες όπου καταγράφουν τους στόχους και τα όνειρά τους (όχι του ύπνου, αλλά του ξύπνιου), δηλαδή αφήνουν το δεξί βουβό να εκφραστεί, ενεργοποιούν το αριστερό ημισφαίριο να τα κάνει πράξη.
Το ίδιο περίπου συμβαίνει όταν ο συγγραφέας φτιάχνει πλάνο του βιβλίου του, ανεξάρτητα αν θα το τηρήσει απόλυτα. Εδώ υπεισέρχεται η διδασκαλία της δημιουργικής γραφής, αφού μας προσφέρει τεχνικές αντιμετώπισης του υλικού μας και πραγματοποίησης του στόχου μας, δηλαδή την ολοκλήρωση του βιβλίου μας.
Το ίδιο συμβαίνει και σε όλους τους διάσημους καλλιτέχνες άλλων τεχνών αλλά και τους πετυχημένους επιχειρηματίες. Βάζουν στόχους που τους στήνουν οργανωμένα και τους οραματίζονται χωρίς να αφήνουν τίποτα να παρενοχλεί το όραμά τους, μέχρι να το υλοποιήσουν. Γενικότερα, ο άνθρωπος που στήνει εκ των προτέρων θετικά σενάρια για τη ζωή του, είναι και πιο ώριμος στο να τα πραγματοποιήσει.
4- Το τραγούδι
Παρατηρήθηκε από ερευνητές ότι όσοι σκέφτονται φωναχτά και τραγουδιστά, παρακινούν το δεξί ημισφαίριο να συμμετάσχει περισσότερο κι έτσι οι νέες ιδέες γίνονται πιο εύκολα πράξη. Δηλαδή, αν ο συγγραφέας έχει «κολλήσει», θα νιώσει να λύνεται, αν διαβάσει δυνατά τις σελίδες του και στον εαυτό του και σε κάποιον που εμπιστεύεται. Επιπλέον παρατηρήθηκε ότι οι διάλογοι στο μυθιστόρημα όπως και στο θεατρικό, όταν εκφράζονται τραγουδιστά, βοηθούν τον συγγραφέα να διορθώσει ώστε να αποδοθεί φυσικά ο «προφορικός» λόγος του ήρωα. Αν το δούμε απ’ την πλευρά του εγκεφάλου, το τραγούδι ενεργοποιεί το δεξί ημισφαίριο που με το κέφι του κάνει το αριστερό να δουλέψει, δηλαδή πολεμάει την τεμπελιά του με τη μέθοδο της ‘εστιασμένης εγρήγορσης’ και πράττει ό,τι οραματίστηκε το δεξί.
5- Η μουσική
Συχνά οι μαθητές ακούνε μουσική καθώς διαβάζουν και οι γονείς τους διαμαρτύρονται. Στην ουσία οι νέοι ασυναίσθητα ενεργοποιούν το δεξιό τους ημισφαίριο ώστε να κατανοήσουν και να απορροφήσουν τη γνώση μέσω του συναισθήματος, ενώ οι γονείς ενεργούν με το αριστερό τους ημισφαίριο γιατί αφέθηκαν στην κυριαρχία της στείρας λογικής. Το ίδιο ισχύει και για τους καλλιτέχνες.
Πολλοί συγγραφείς έχουν τονίσει τη σύνδεση της αγαπημένης τους μουσικής με τη συγγραφή και μάλιστα αρκετοί δηλώνουν ότι ανάλογα με το ρόλο που γράφουν, αλλάζουν και μουσικό υπόστρωμα την ώρα της εργασίας τους. Το ίδιο συμβαίνει με όσους την περίοδο της δημιουργίας, παίζουν μουσική, όπως ο Τζόις την κιθάρα του και πολλοί άλλοι πιάνο. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο συγγραφέας οφείλει να κατέχει άριστα το μουσικό όργανο που χρησιμοποιεί, καθώς μόνο το αριστερό ημισφαίριο κριτικάρει, ενώ το δεξί δημιουργεί. Η χωρίς στίχο μουσική έχει διαπιστωθεί ότι λειτουργεί και θεραπευτικά και προωθητικά στους ανθρώπους.
6- Η ζωγραφική
Θεωρείται η τέχνη που εξαρτάται δραστικά από το δεξιό ημισφαίριο. Αν ο συγγραφέας σκιτσάρει ή έστω κόψει φωτογραφίες των εικόνων που αντιστοιχούν στο βιβλίο του, δηλαδή αν αυτό που φαντάστηκε το δει μπροστά του, το κείμενο θα βγει πολύ πιο εύκολα και θα είναι πιο κοντά στα όσα οραματίστηκε ότι θέλει να γράψει. Διαπιστώθηκε από πειράματα ότι καθώς ο άνθρωπος σκιτσάρει, ζωγραφίζει ή φτιάχνει κολάζ, λύνει προβλήματα και της ζωής του και της τέχνης του.
Ας θυμηθούμε τον Ελύτη και το πάθος του με τα κολάζ. Επιπλέον συγγραφείς, όπως ο Στίβεν Κινγκ, η Τζόις Κάρολ Όουτς, ο Μουρακάμι και πάρα πολλοί άλλοι, δηλώνουν ότι για να περιγράψουν μια σκηνή βγαίνουν στο δρόμο, τρέχουν με τα γουόκμαν στα αυτιά και καταγράφουν με την περιφερική τους όραση στοιχεία και καταστάσεις που έπειτα περνούν στα έργα τους. Δηλαδή ζωγραφίζουν νοερά αυτό που τους χρειάζεται. Έτσι κι αλλιώς ο εγκέφαλος λειτουργεί πιο εύκολα με εικόνες που έπειτα τις κάνει λέξεις. Οπότε τροφοδοτώντας τα ημισφαίριά μας με τις εικόνες που θέλουμε είτε στην καθημερινότητά μας, είτε στην τέχνη μας, δίνουμε τη δυνατότητα στον εαυτό μας, να εφαρμόσει στην πράξη τις εικόνες.
7- Το γράψιμο με το «άλλο» χέρι
Αμέτρητες μελέτες απέδειξαν ότι όταν ο δεξιόχειρας χρησιμοποιεί το αριστερό του χέρι για να γράψει, ο εγκέφαλος αισθάνεται ευφορία καθώς ξυπνάει αμέσως το δεξί ημισφαίριο, άρα το παιδί. Παράλληλα, εμφανίζονται νέες ιδέες, κέφι και όρεξη για δουλειά. Τονίζεται ότι και το γράψιμο με το «άλλο» χέρι θέλει συστηματική πρακτική εφαρμογή. Εν μέρει το ίδιο ισχύει και για τους αριστερόχειρες, μόνο που σε αυτούς ενδυναμώνεται το κέντρο της λογικής που είναι εξίσου χρήσιμο για τον συγγραφέα, ειδικά όταν βρίσκεται στο στάδιο της επιμέλειας του έργου του. Επιπλέον το γράψιμο με το μη κυρίαρχο χέρι, αφήνει περιθώρια στο δεξιό ημισφαίριο να εκφραστεί κι έτσι ενώ όταν κανείς διαβάζει όσα έγραψε, μπορεί να του φανούν ασυναρτησίες, ο συγγραφέας που χρησιμοποιεί το «άλλο» χέρι, ίσως ανακαλύψει και νέες ‘φωνές’ στους ρόλους του.
Γενικότερα αν κανείς παρατηρήσει τους αριστερόχειρες, θα διαπιστώσει ότι είναι άνθρωποι πιο κεφάτοι, πιο δεκτικοί, πιο ‘ελεύθεροι’ και έτοιμοι για το άγνωστο. Αυτό συμβαίνει επειδή έχουν αφήσει ανοιχτό το δεξί τους ημισφαίριο.
8- Η δύναμη της αυθυποβολής
Θεωρείται δεδομένο ότι το δεξί ημισφαίριο είναι ένα παιδάκι που δεν αναγνωρίζει το ψέμα από την αλήθεια, ενώ το αριστερό ξέρει πολύ καλά τη διαφορά και ψεύδεται μόνο από σκοπιμότητα. Όμως αν το πρωί ξυπνώντας κοιταχτείτε στον καθρέφτη και χαμογελάσετε έστω και μηχανικά, ο εγκέφαλος θα πάρει το μήνυμα του χαμόγελου ως καθαρή αλήθεια και θα πειστεί για το κέφι σας καθώς δεν διαχωρίζει το αληθινό από το ψεύτικο, οπότε η αμυγδαλή θα ηρεμήσει και ο ιππόκαμπος θα ενεργοποιηθεί ώστε να αρχίσει τη δημιουργία νέων νευρώνων.
Αν ο συγγραφέας που έχει μπερδευτεί, πει δυνατά στον εαυτό του, «μπορείς, συνέχισε» ο εγκέφαλος θα πειστεί και θα ενεργοποιηθεί προς την κατεύθυνση που τον οδηγούμε. Ουσιαστικά η ενθάρρυνση που έτσι κι αλλιώς υπάρχει στο βουβό δεξί, θα γίνει πράξη από το αριστερό και το μπλοκάρισμα θα εξαφανιστεί ή τουλάχιστον θα μειωθεί.
9- Ο εστιασμός, ο διαλογισμός, ο οραματισμός
Ο δόκτωρ Τσαρλς Γκάρφιλντ (Charles Garfield) πρώην ερευνητής της NASA και νυν πρόεδρος του Performance-Science Institute στο πανεπιστήμιο Μπέρκλεϊ εξήγησε επιστημονικά το φαινόμενο της ενδυνάμωσης του νου, χρησιμοποιώντας ένα πείραμα που πρώτοι εφάρμοσαν οι Σοβιετικοί επιστήμονες ειδικευμένοι στον αθλητισμό κατά τη δεκαετία του 1980, πριν και κατά τη διάρκεια των Ολυμπιακών αγώνων. Οι επιστήμονες τους χώρισαν σε τέσσερις ομάδες.
Ομάδα 1- Οι αθλητές που έκαναν 100% συστηματική σωματική άσκηση.
Ομάδα 2- Αθλητές που έκαναν 75% σωματική άσκηση και 25% διανοητική.
Ομάδα 3- Αθλητές που έκαναν 50% σωματική άσκηση και 50% διανοητική.
Ομάδα 4- Αθλητές που έκαναν 25% σωματική άσκηση και 75% διανοητική.
Όπου αναφέρεται η λέξη ‘διανοητική’ σημαίνει ότι οι αθλητές έβλεπαν νοερά τον εαυτό τους να ασκείται, παρατηρούσαν τους μύες τους, τις κινήσεις τους, τον ρυθμό τους, τον οργανισμό τους, χωρίς ωστόσο να κάνουν την παραμικρή σωματική κίνηση. Τονίζεται εδώ ότι όλοι οι αθλητές είχαν τεράστια πείρα στη σωματική άσκηση και την εφάρμοζαν από παιδιά, δηλαδή οι νοερές πράξεις είχαν πραγματική και εικονική αποτύπωση στον εγκέφαλό τους.
Τα αποτελέσματα και των Ρώσων επιστημόνων και του Γκάρφιλντ που επανέλαβε το ίδιο πείραμα, ήταν αποκαλυπτικά για τη δύναμη του νου.
Η ομάδα 1 έδειξε σημαντική καλύτερη εξέλιξη απ’ την ομάδα 3, ενώ η ομάδα 3 είχε καλύτερη πρόοδο απ’ την ομάδα 2 και η ομάδα 2 ήταν καλύτερη απ’ την ομάδα 1. Όμως οι αθλητές της ομάδας 4 που έκαναν μόνο νοερές ασκήσεις έδειξαν τη μεγαλύτερη εξέλιξη, χωρίς να κουνήσουν το δαχτυλάκι τους! Δηλαδή η διανοητική τους δύναμη βελτίωσε τη σωματική τους δύναμη.
Αργότερα παρεμφερή πειράματα έγιναν με καρκινοπαθείς, με καταθλιπτικούς, με φυλακισμένους, με πενθούντες. Σε όλους ζητήθηκε να σκεφτούν καλύτερες εποχές, να βρουν καλύτερες εικόνες της χαράς που είχαν κάποτε ζήσει και να τις επαναλάβουν στο ‘εδώ και τώρα’ με το μυαλό τους.
Ασφαλώς είναι δύσκολο να πειστεί κάποιος τη στιγμή που περνά χάλια, ότι με θετικές φράσεις και ενθάρρυνση του εαυτού του, μπορεί να αλλάξει την κατάστασή του, όμως αυτό δείχνουν αμέτρητες επιστημονικές μελέτες.
Εδώ πρέπει να γίνει και ο διαχωρισμός μεταξύ ‘θετικής σκέψης’ και ενδυνάμωσης του νου. Ναι, η θετική σκέψη, η καλή πρόθεση σε πρόσωπα και καταστάσεις, είναι κατευναστική για την αμυγδαλή, όμως η ευεργεσία σταματάει εκεί, καθώς η θετική σκέψη δεν οργώνει νέες αποτυπώσεις στους εγκεφαλικούς νευρώνες. Η ενδυνάμωση απ’ την άλλη του εαυτού, η πίστη ότι μπορείς να καταφέρεις τους στόχους σου (αρκεί να μη θέλει κάποιος που είναι διακόσια κιλά να χορέψει μπαλέτο), η πρόθεση για πράξεις που φέρνει αυτό στον άνθρωπο, δημιουργεί τεράστια διαφορά.
Η Δύση έχει αρχίσει να αντιλαμβάνεται την αξία της αυτοσυγκέντρωσης, του εστιασμού, της σιωπής και της γαλήνης, όπως εφαρμόζεται αιώνες τώρα στην Ανατολή. Ο εγκέφαλος εκτός απ’ τα λιπίδια που τον τρέφουν, χρειάζεται τον εαυτό του, δηλαδή ο άνθρωπος χρειάζεται απομόνωση έστω και ένα τέταρτο την ημέρα για να δει μέσα του, να συνομιλήσει με το εγώ του. Ο διαλογισμός μπορεί να επιφέρει τεράστιες αλλαγές στη συμπεριφορά, την αντίληψη, το συναίσθημα, τον τρόπο που βλέπουμε τη ζωή.
Ο Κρισναμούρτι έλεγε: «ένα γρανάζι στο μυαλό σου να γυρίσει, θα γυρίσουν όλα». Εννοούσε ότι ο κόσμος, όπως τον αντιλαμβανόμαστε, είναι θέμα οπτικής γωνίας και οι απόψεις μας συχνά είναι εγκάθετες, οπότε δεν αφήνουν χώρο στη φαντασία ούτε τον οραματισμό. Άλλοι σοφοί της Ανατολής, λένε ότι όταν το μυαλό αδειάζει, γεμίζει η ψυχή.
Αφού λοιπόν οι καλλιτέχνες δημιουργούν με την ψυχή τους, τη θέλουν γεμάτη ώστε να μπει βαθιά στο έργο τους και να απομακρυνθεί απ’ την καθημερινότητα, άρα χρειάζονται αποστασιοποίηση, αυτοσυγκέντρωση, εστιασμό και οραματισμό.
Οι αλλαγές που θα δει όποιος εξασκεί συστηματικά την τέχνη της σιωπής, του οραματισμού και της αυτοσυγκέντρωσης είναι συγκλονιστικές. Τώρα πια οι επιστήμονες έχουν καταφέρει να δουν πώς λειτουργεί ο ανθρώπινος εγκέφαλος όταν ηρεμεί και διαβεβαιώνουν ότι αποκτά δυνάμεις που πριν νόμιζε ότι δεν είχε. Ωστόσο η άσκηση της ενδυνάμωσης του εγκεφάλου με νέες απόψεις, θέλει χρόνο, πείσμα και επιμονή. Παρατηρήθηκε πρόσφατα σε μελέτες ότι αν ένας άνθρωπος λέει επί πέντε λεπτά την ημέρα στον εαυτό του τη φράση, «μπορώ να κάνω πράξη όσα ονειρεύομαι» σε τρεις μήνες, αφενός θα εμφανίσει νέες ιδέες για όσα χρόνια του φαίνονταν μεγάλα προβλήματα και αφετέρου θα παρουσιάσει τεράστιες αλλαγές και στη συμπεριφορά του. Θα γίνει πιο ανοιχτός σε πειραματισμούς, θα χρησιμοποιεί πιο γρήγορα νέες δεξιότητες και θα πραγματοποιεί με ταχύτητα όσα μέχρι πρότινος τον φόβιζαν.
Φυσικά οι αλλαγές αυτές θα περάσουν και στα έργα του καλλιτέχνη. Ας επικεντρωθούμε στον συγγραφέα.
Αν σταματήσει να γράφει και δει μπροστά του τους ήρωές του, την εποχή που ζουν, το πώς συμπεριφέρονται, κινούνται, δρουν ή αντιδρούν, δηλαδή αν φτιάξει ένα νοερό σενάριο πριν και ενόσω γράφει το βιβλίο του, το έργο και θα βγαίνει πιο εύκολα και θα είναι αυτό που όντως θέλει να γράψει.
Διευκρινίζεται πάντως ότι ο οραματισμός και η διανοητική ενθάρρυνση, θέλει τη συνεργασία του αριστερού ημισφαιρίου που μπορεί να σημαίνει ενδελεχής έρευνα στα πραγματολογικά, ιστορικά και κοινωνιολογικά στοιχεία που πιθανόν απαιτεί το έργο. Και ακριβώς αυτή η έρευνα θα βοηθήσει τον συγγραφέα, να μπει βαθύτερα στη δουλειά του, θα αποτελέσει ένα είδος διαλογισμού και οραματισμού.
Τα ίδια ισχύουν και για όσους δεν είναι καλλιτέχνες όπως και όσους αντιμετωπίζουν σοβαρά θέματα, είτε υγείας, είτε οικονομικά. Αν ο άνθρωπος καταφέρει έστω για λίγο να βάλει στην άκρη τα προβλήματά του και ηρεμήσει, αν τα θεωρήσει κάτι σαν ένα έπιπλο που δεν του αρέσει και πρέπει να του αλλάξει χρήση ή να το πετάξει, ο εγκέφαλος θα μπορέσει να τα αντιμετωπίσει κάτω από νέο πρίσμα, με αισιοδοξία και αυτοπεποίθηση. Αν δε ο άνθρωπος συνεχίσει τη διανοητική του ενθάρρυνση και πέραν των τριών μηνών και την βάλει στην καθημερινότητά του, θα δει να εξαφανίζονται πολλά από όσα θεωρούσε ανυπέρβλητα εμπόδια.
10 – Η τέχνη του κινηματογράφου και της εικόνας
Συχνά οι ψυχοθεραπευτές με πελάτη που δηλώνει ότι δεν μπορεί να κλάψει ή να γελάσει, του ζητούν να δει ταινίες που θα τον κάνουν να κλάψει ή να γελάσει. Το ίδιο κάνουν και οι γιατροί με τους καρκινοπαθείς, με έμφαση στις κωμωδίες. Έρευνες που έγιναν σε ιδρύματα και σχιζοφρενείς απέδειξαν ότι οι ασθενείς χαλάρωναν όταν έβλεπαν κωμωδίες και μιλούσαν πιο εύκολα αφού είχαν κλάψει βλέποντας μια δραματική ταινία.
Ο συγγραφέας χρησιμοποιώντας την ίδια τακτική, αφενός χαλαρώνει και αφετέρου σχετίζεται καλύτερα με το έργο του, τη στιγμή της δημιουργίας. Π.χ. κάποιος περιγράφει μια γυναίκα αλλά είναι άντρας. Αν παρακολουθήσει αρκετές ταινίες όπου πρωταγωνιστούν γυναίκες, θα βρει πιο εύκολα πώς είναι ο ρόλος που θέλει να αποδώσει. Περίπου το ίδιο συμβαίνει και όταν ο συγγραφέας πιάνει παλιές φωτογραφίες στα χέρια του ή βρίσκει φωτογραφίες που τον βοηθούν να αντιστοιχίσει το έργο του με την εποχή, τα ρούχα με τους ρόλους, την ατμόσφαιρα με το ύφος.
11 – Η φυσική άσκηση, η υγιεινή διατροφή και η ψυχοθεραπεία
Ο άνθρωπος έχει άμεση ανάγκη την επαφή με τη φύση. Πάρα πολλοί συγγραφείς δηλώνουν πόσο τους αρέσει το περπάτημα ή το τρέξιμο και φυσικά όλοι οι άνθρωποι ηρεμούν όταν βρίσκονται στο δάσος ή στη θάλασσα.
Αν ο συγγραφέας αποφασίσει να έρθει σε επαφή με το φυσικό περιβάλλον, τα κείμενά του θα αποκτήσουν μια εγγενή φυσικότητα που θα μεταδίδεται στους αναγνώστες μέσω του δεξιού ημισφαιρίου. Έχει παρατηρηθεί ότι ο καλλιτέχνης που περπατάει, γυμνάζεται, τρέχει, βουβαίνει το αριστερό ημισφαίριο που διαρκώς κριτικάρει, κάνει την αμυγδαλή να καλμάρει, ενδυναμώνει το μεσολόβιο κι έτσι το δεξιό ημισφαίριο περνάει τις ιδέες του πιο γρήγορα στον εγκέφαλο.
Γενικότερα, όποιο πρόβλημα θέτουμε στον εγκέφαλο μέσω του δεξιού ημισφαιρίου, το αριστερό θα προσπαθήσει να το λύσει. Αν για παράδειγμα, ενώ ο ρόλος υπάρχει, ο συγγραφέας δεν ξέρει σε ποια χρονολογική εποχή να τον τοποθετήσει, από τη στιγμή που θα κάνει αυτή την ερώτηση, θα βρει και την απάντηση μέσω της συνεργασίας των ημισφαιρίων. Και όσο πιο συχνά ο συγγραφέας βρίσκεται στη φύση, τόσο πιο εύκολα θα ενεργοποιείται το δεξί του ημισφαίριο.
Φυσικά μέγα ρόλο στη διατήρηση της διαύγειας που χρειάζεται ο συγγραφέας και στην καλή του διάθεση ως προς τον εαυτό του και το έργο του, παίζει και η σωστή διατροφή. Συχνά κάποιοι διατείνονται ότι το ποτό ή οι εθιστικές ουσίες, έκαναν καλό στη γραφή τους. Αυτό είναι τεράστιο ψέμα. Οι υπερβολική χρήση ουσιών, νεκρώνει νευρώνες και μειώνει την ικανότητα της ανάπλασης. Όσοι τις χρησιμοποιούν έχουν σαφώς μια εγγενώς υπερενεργοποιημένη αμυγδαλή που με το ποτό ή τις ουσίες λαγοκοιμάται, όμως αυτή η ‘ύπνωση’ δεν σημαίνει ότι αποδίδει και στο έπακρο των όσων θα μπορούσε ένας πιο υγιής καλλιτέχνης να δημιουργήσει.
Συχνά η άρνηση εφαρμογής των προαναφερόμενων πρακτικών ασκήσεων όπως και της ψυχοθεραπείας, είναι αποτέλεσμα της κάκιστης επικοινωνίας των ημισφαιρίων και πιθανόν το γεγονός ότι τα παιδικά τραύματα του δημιουργού δεν βρίσκουν χώρο να ομολογηθούν και να ενταχθούν με γαλήνη στη ζωή του, καθώς το μεσολόβιο και η αμυγδαλή του παρουσιάζουν προβλήματα. Ωστόσο η ψυχοθεραπεία σε συνδυασμό με τον διαλογισμό και τη σωματική άσκηση, θεραπεύουν σε μεγάλο βαθμό τον εγκέφαλο, άρα και την ψυχή, ώστε ο δημιουργός να λειτουργεί σε ένα περιβάλλον αυτοπροστασίας για να εξελιχθεί και ως άνθρωπος και ως καλλιτέχνης.
Τονίζεται ωστόσο ότι όλες οι ασκήσεις και πολλές άλλες που οι αναγνώστες αυτής της εργασίας θα ανακαλύψουν μόνοι τους, απαιτούν και κάτι ακόμα που παραδέχονται όλοι οι ερευνητές: Όσο πιο υψηλός είναι ο βαθμός δυσκολίας της άσκησης, τόσο πιο πολύ εμπλέκεται όλος ο εγκέφαλος για να την φέρει σε πέρας, άρα τόσο πιο πολύ ζωντανεύει και ο ίδιος ο καλλιτέχνης.
Κάθε άνθρωπος που θεωρεί εαυτόν συνειδητό ον, μπορεί να πάρει τον έλεγχο της ζωής του στα χέρια του, μέσω των συστηματικών επαναλήψεων αυτών των ασκήσεων, δεχόμενος την επιστημονική άποψη ότι κάθε καινούργια γνώση και βίωμα, μας κρατάει ζωντανούς.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1- Barthes Roland and Coles William: The Plural Text/The plural self:, College English
Vol. 49, No. 2 (Feb., 1987), Published by: National Council of Teachers of English.
2-Doidge N., The Brain That Changes Itself: Stories of Personal Triumph from the Frontiers of Brain Science, Penguin Books, New York, 2007.
3-Gardner Howard E.: Multiple Intelligences -The theory in practice – Basicbooks, 1993.
4-Γκόλεμαν Ντάνιελ: Η συναισθηματική νοημοσύνη: Γιατί το EQ είναι πιο σημαντικό από το IQ, Ελληνικά Γράμματα, 2008.
5-Herrmann N., McGraw-Hill: The Whole Brain Business Book: Unlocking the Power of Whole Brain Thinking in Individuals and Organizations, New York, 1996.
6-Lieberman Philip: Biology and Evolution of language, – Harvard University Press, 1987.
7-Rico Lusser Gabriele et al.: Writing the natural way: using right brain techniques to release your expressive powers, Tarcher, 2000.
8- Μπαρτ Ρολάν: Εικόνα Μουσική Κείμενο, Πλέθρον, 2007.
9- Σαββάκη Ελένη: Οι παράλληλοι Εαυτοί μας – Λογική σκέψη και διαίσθηση: Συνείδηση χωρίς ομιλία: Ενοποίηση μέσω του ομιλούντος εαυτού, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1997.
10- Σακς Όλιβερ: Ο άνθρωπος που μπέρδεψε τη γυναίκα του με ένα καπέλο, Καστανιώτης 1990.
11- Sacks Oliver: Migraine, Berkeley: University of California Press, 1970.
12- Sacks Oliver: Awakenings, London: Duckworth; New York: Doubleday, 1973.
13- Στεφοπούλου Μαρία Κορίνα: Ο ρόλος της εγκεφαλικής περιοχής Broca στη διαδικασία της σύνταξης του γραπτού λόγου μέσω διακρανιακής μαγνητικής διέγερσης. Πανεπιστήμιο Πατρών, Σχολή Επιστημών Υγείας, τμήμα Ιατρικής – Μεταπτυχιακό πρόγραμμα στις βασικές ιατρικές επιστήμες – κατεύθυνση: Νευροεπιστήμες2006.http://nemertes.lis.upatras.gr/jspui/bitstream/10889/1165/1/Nimertis_Stefopoulou%28i%29.pdf
14- Πιλέι Σρινιβασάν: Νικήστε τους φόβους σας: 7 επαναστατικά μαθήματα για να ελευθερωθείτε από την τυραννία του άγχους, της κατάθλιψης και του φόβου, Ψυχογιός 2012.
15- Ramashandran V.S. : Φαντάσματα στον εγκέφαλο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2000.
16- Υπ. Παιδείας και Θρησκευμάτων: Δημιουργική σκέψη – Παραγωγή καινοτόμων και πρωτότυπων ιδεών: 2008 http://repository.edulll.gr/edulll/retrieve/3352/1008.pdf
17-Mindfulness Meditation, Anxiety Reduction, and Heart Disease: A Pilot Study- Tacón, Anna M. PhD; McComb, Jacalyn PhD; Caldera, Yvonne PhD; Randolph, Patrick PhD – Complementary and Alternative Therapies, January 2003 – Volume 26 – Issue 1 – p 25–33
