άγχος (γ.: agnoisse - α.: anxiety)
Το άγχος έχει από καιρό αναγνωριστεί στην ψυχιατρική ως ένα από τα συνηθέστερα συμπτώματα ψυχικής διαταραχής.Οι ψυχιατρικές περιγραφές του άγχους αναφέρονται γενικά τόσο σε ψυχονοητικά φαινόμενα (ανησυχία,στενοχώρια) όσο και σε σωματικά φαινόμενα (αναπνευστικές δυσκολίες,ταχυπαλμία,μυϊκή ένταση,ζάλη,εφίδρωση και τρόμο.) Οι ψυχίατροι διαχωρίζουν επίσης τις καταστάσεις γενικευμένου άγχους,στις οποίες ένα "περιπλανώμενο άγχος" είναι παρόν τον περισσότερο καιρό,από τις "επιθέσεις ή κρίσεις πανικού",που συνιστούν "περιοδικά επεισόδια έντονου άγχους " (Hughes , 1981 - 48-9).
Ο γερμανικός όρος που χρησιμοποιείται από τον Freud (Angst) διαθέτει το ψυχιατρικό νόημα που περιγράφηκε παραπάνω,αλλά σε καμία περίπτωση δεν συνιστά αποκλειστικά τεχνικό όρο,μια και χρησιμοποιείται συχνά και στην καθομιλουμένη γλώσσα.Ο Freud ανέπτυξε δύο θεωρίες για το άγχος κατά τη διάρκεια του έργου του.Από το 1884 έως το 1925 υποστήριζε ότι το νευρωτικό άγχος δεν είναι παρά μετασχηματισμός της σεξουαλικής libido που δεν έχει εκφορτιστεί κατάλληλα.Το 1926 όμως εγκατέλειψε αυτή τη θεωρία και ισχυρίστηκε αντίθετα ότι το άγχος αποτελεί αντίδραση σε μια " τραυματική κατάσταση"- μια εμπειρία ΑΝΗΜΠΟΡΙΑΣ μπροστά σε μια συσώρευση διέγερσης η οποία δεν μπορεί να εκφορτιστεί.
Οι τραυματικές καταστάσεις προκαλούνται από "καταστάσεις κινδύνου"όπως η γέννηση,η απώλεια της μητέρας ως αντικειμένου,η απώλεια της αγάπης της μητέρας και,πάνω απ' όλα ,ο ευνουχισμός.
Ο Freud διακρίνει το "αυτόματο άγχος",όπου το άγχος ανακύπτει ως απευθείας αποτέλεσμα μιας τραυματικής κατάστασης,από το "άγχος ως σήμα",όπου το άγχος αναπαράγεται ενεργά από το εγώ ως προειδοποίηση για μια αναμενόμενη κατάσταση κινδύνου.
Ο Lacan,στα προπολεμικά γραπτά του,συνδέει το άγχος πρωτίστως με την απειλή κατακερματισμού με την οποία έρχεται αντιμέτωπο το υποκείμενο στο στάδιο του καθρέφτη (βλ.ΚΟΜΜΑΤΙΑΣΜΕΝΟ ΣΩΜΑ).Μόνον πολύ μετά το στάδιο του καθρέφτη αυτές οι φαντασιώσεις σωματικού ακρωτηριασμού συγκλίνουν γύρω από το πέος,δημιουργώντας το άγχος ευνουχισμού ( Lacan,1938 : 44).
Συνδέει επίσης το άγχος με τον φόβο της καταβρόχθισης από τη μητέρα.Η θεματική αυτή (με τον χαρακτηριστικό κλαϊνικό τόνο της) παραμένει και αργότερα σημαντικό χαρακτηριστικό της λακανικής προσέγγισης του άγχους και σηματοδοτεί μια προφανή διαφοροποίηση του Lacan από τον Freud : ενώ ο Freud υποθέτει ότι μια από τις αιτίες του άγχους είναι ο χωρισμός από τη μητέρα,ο Lacan ισχυρίζεται ότι είναι ακριβώς η έλλειψη του χωρισμού αυτού που προκαλεί το άγχος.
Μετά το 1953,ο Lacan όλο και περισσότερο συνδέει το άγχος με την έννοια του πραγματικού,του τραυματικού στοιχείου που παραμένει εξωτερικό ως προς τη συμβολοποίηση,και από το οποίο λείπει συνεπώς κάθε δυνατή διαμεσολάβηση.Αυτό το πραγματικό είναι "το ουσιώδες αντικείμενο που δεν είναι πια αντικείμενο,αλλά αυτό το κάτι μπροστά στο οποίο κάθε λέξη σταματά και κάθε κατηγορία αποτυγχάνει,το αντικείμενο του άγχους par excellence"(Σ2,164).
Επιπλέον της σύνδεσης του με το πραγματικό ,ο Lacan εντοπίζει το άγχος και στη Φαντασιακή τάξη και το αντιπαραθέτει στην ενοχή,την οποία τοποθετεί στο συμβολικό (Lacan,1956b:272-3)."Το άγχος,όπως γνωρίζουμε,συνδέεται πάντοτε με μια απώλεια... με μια διττή σχέση στη φάση της αφάνισης και της υπέρβασής της από κάτι άλλο,κάτι το οποίο ο ασθενής δεν μπορεί να αντιμετωπίσει χωρίς ίλιγγο.(Lacan,1956b:273).
Στο σεμινάριο του 1956-7 ο Lacan αναπτύσσει περαιτέρω τη θεωρία του για το άγχος,στο πλαίσιο της εξέτασης της ΦΟΒΙΑΣ.Υποστηρίζει ότι το άγχος αποτελεί τον ριζικό κίνδυνο τον οποίο το υποκείμενο επιχειρεί να αποφύγει πάση θυσία,και ότι τα διάφορα υποκειμενικά μοφρώματα που συναντά κανείς στην ψυχαναλυση,από τις φοβίες έως τον φετιχισμό,αποτελούν μέσα προστασίας κατά του άγχους(Σ4,23).
Το άγχος είναι επομένως παρόν σε όλες τις νευρωτικές δομές,αλλά ιδιαίτερα εμφανές στην φοβία(Ε,321).Ακόμα και μια φοβία είναι προτιμότερη από το άγχος(Σ4,345).Στη φοβία ,τουλάχιστον,το άγχος (που είναι φοβερό ακριβώς επειδή δεν επικεντρώνεται σε ένα συγκεκριμένο αντικείμενο αλλά περιστρέφεται γύρω από μια απουσία)αντικαθίσταται από τον φόβο ( που επικεντώνεται σε ένα συγκεκριμένο αντικείμενο και έτσι μπορεί να υποστεί συμβολική επεξεργασία) ( Σ4,243-6).
Στην ανάλυσή του για την περίπτωση του μικρού Χανς ( Freud,1909b),o Lacan υποστηρίζει ότι το άγχος εμφανίζεται την στιγμή που το υποκείμενο βρίσκεται στο μεταίχμιο του φαντασιακού προιδιποδείου τριγώνου και του οιδιποδείου τετραμερούς.Σε αυτόν ακριβώς τον κόμβο κάνει εμφανή την παρουσία του,μέσα από τον παιδικό αυνανισμό,το πραγματικό πέος του Χανς.Το άγχος παράγεται γιατί ο Χανς είναι πλέον σε θέση να καταλάβει τη διαφορά ανάμεσα σε αυτό για το οποίο τον αγαπά η μητέρα του ( τη θέση του ως φαντασιακού φαλλού) και σε εκείνο που πρέπει πραγμτικά να δώσει ( το ασήμαντο πραγματικό όργανό του) ( Σ4,226).Ο Χανς θα σωζόταν από το άγχος αυτό από την ευνουχιστική παρέμβαση του πραγματικού πατέρα,αυτό όμως δεν συμβαίνει.Ο πατέρας αποτυγχάνει να παρέμβει και να χωρίσει τον Χανς από τη μητέρα,κι έτσι ο Χανς αναπτύσσει μια φοβία σε αντικατάσταση αυτής της παρέμβασης.Για μιαν ακόμη φορά,εκείνο που προκύπτει από την προσέγγιση του Lacan στην περίπτωση του μικρού Χανς είναι ότι το άγχος δεν προκαλείται από τον χωρισμό από τη μητέρα αλλά από την αποτυχία του χωρισμού από αυτήν ( Σ4,319).Συνεπώς,ο ευνουχισμός,αντί να συνιστά την κύρια πηγή άγχους,συνιστά,στην πραγματικότητα,εκείνο που γλιτώνει το υποκείμενο από το άγχος.
Στο σεμινάριο του 1960-1 ο Lacan επισημαίνει τη σχέση ανάμεσα στο άγχος και την επιθυμία.
Το άγχος είναι ένας τρόπος διατήρησης της επιθυμίας όταν απουσιάζει το αντικείμενο και αντιστρόφως,η επιθυμία θεραπεύει το άγχος,αποτελεί κάτι που υπομένει κανείς καλύτερα από το ίδιο το άγχος (Σ8,427).Γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο ο αναλυτής δεν πρέπει να επιτρέπει στο δικό του άγχος να εμπλέκεται στην θεραπεία,προαπαιτούμενο που είναι σε θέση να τηρήσει μόνο επειδή διατηρεί μια δική του επιθυμία,την επιθυμία του αναλυτή (Σ8,430).
Στο σεμινάριο του 1962-3,που τιτλοφορείται απλά "Το Άγχος",ο Lacan υποστηρίζει ότι το άγχος αποτελεί συναίσθημα(affect) και όχι συγκίνηση (emotion),και επιπλέον ότι είναι το μόνο συναίσθημα που τοποθετείται πέραν κάθε αμφιβολίας,το μόνο συναίσθημα που δεν ξεγελά(βλ.επίσης Σ11,41).
Ενώ ο Freud διέκρινε τον φόβο ( οποίος επικεντρώνεται σε ένα συγκεκριμένο αντικείμενο ) από το άγχος ( για το οποίο δεν ισχύει το ίδιο),o Lacan ισχυρίζεται τώρα ότι το άγχος δεν είναι χωρίς αντικείμενο (n'est paw sans objet).Συνδέεται απλώς με ένα αντικείμενο διαφορετικής μορφής,ένα αντικείμενο που δεν μπορεί να συμβλοποιηθεί όπως όλα τα άλλα αντικείμενα.Το αντικείμενο αυτό είναι το objet petit α, το αντικείμενο-αίτιο της επιθυμίας.Το άγχος κάνει την εμφάνισή του όταν κάτι εμφανίζεται στη θέση αυτού του αντικειμένου.Προκύπτει όταν το υποκείμενο έρχεται αντιμέτωπο με την επιθυμία του Άλλου και δεν γνωρίζει τι αντικείμενο συνιστά για αυτήν την επιθυμία.
Σε αυτό ακριβώς το σεμινάριο ο Lacan συνδέει το άγχος με την έννοια της έλλειψης.
Κάθε επιθυμία προκύπτει από την έλλειψη,και το άγχος εμφανίζεται όταν η ίδια αυτή η έλλειψη λείπει.
Άγχος είναι η έλλειψη της έλλειψης.Το άγχος δεν είναι η απουσία του στήθους,αλλά η επικαλυπτική παρουσία του.Στην πραγματικότητα είναι η πιθανότητα απουσίας του που μας γλιτώνει από το άγχος.Το acting out και το πέρασμα στην πράξη αποτελούν τις έσχατες άμυνες κατά του άγχους.
Το άγχος συνδέεται επίσης με το στάδιο του καθρέφτη.Ακόμα και όταν βλέπουμε το είδωλό μας στον καθρέφτη,μια εμπειρία συνήθως ευχάριστη,μπορεί να συμβεί μια στιγμιαία μεταβολή της κατοπτρικής εικόνας η οποία μας φαίνεται ξαφνικά παράξενη.Με αυτόν τον τρόπο ο Lacan συνδέει το άγχος με τη φροϋδική έννοια του ανοίκειου(Freud,1919h).
Ενώ το σεμινάριο του 1926-3 είναι αφιερωμένο,κατά το μεγαλύτερο μέρος του,στη δεύτερη θωρία του Freud για το άγχος ( το άγχος ως σήμα),στο σεμινάριο του 1974-5 ο Lacan φαίνεται να επιστρέφει στην πρώτη φροϋδική θεωρία για το άγχος (το άγχος ως μετασχηματισμένη libido). Σχετικό είναι το σχόλιό του ότι το άγχος είναι εκείνο που υπάρχει στο εσωτερικό του σώματος,όταν το σώμα κατακλύζεται από φαλλική jouissance(Lacan,1974-5: σεμινάριο της 17ης Δεκεμβρίου 1974).
πηγή
DYLAN EVANS
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΛΑΚΑΝΙΚΗς ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ
μετάφραση
ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΤΑΥΡΑΚΑΚΗΣ
Ελληνικά γράμματα
από CaRiNa
βλ
και
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder