Περί έρωτος
''Το πιο αγαπημένο μου είναι ένα από τα νεότερα: μία γαλλική έκδοση τσέπης (τι τσέπης – σε τσεπάκι μπαίνει: 11Χ7,5 εκατοστά!) του Stendhal: De L’ Amour. Δεν έχει ημερομηνία έκδοσης αλλά στο εσώφυλλο είναι γραμμένο: Tolia Calvocoressi, 31/7/24. Η μητέρα ήταν τότε 18 χρόνων. Άραγε να ήταν ερωτευμένη;
Είναι μία έκδοση των Editions Nilsson (μίμηση των περίφημων εκδόσεων τσέπης Nelson;) και περιέχει σε 246 μικρές σελίδες μία συρραφή αποσπασμάτων από το κλασικό «περί έρωτος» έργο του Henri Beyle (ψευδώνυμο: Stendhal). Το πλήρες κείμενο καλύπτει δύο τόμους με 550 σελίδες.
Ξαναδιάβαζα λοιπόν τον Stendhal – τον πιο μοντέρνο από τους μεγάλους Γάλλους πεζογράφους του 19ου αιώνα (κι ας είναι ο αρχαιότερος). Το βιβλίο αυτό ήταν το πρώτο σημαντικό έργο που έγραψε – και το πιο αποτυχημένο. Όπως γράφει ο ίδιος, σε είκοσι χρόνια δεν είχε βρει ούτε εκατό αναγνώστες.
Είναι μία ανατομία του ερωτικού φαινομένου αρκετά αυτοβιογραφική (ήταν τότε ερωτευμένος με την Mathilde Dembowsky) αλλά και απόλυτα ψύχραιμη. Στον πρόλογο ο Stendhal διαχωρίζει τέσσερις κατηγορίες έρωτα: α) τον έρωτα-πάθος (εμείς θα λέγαμε τον ρομαντικό έρωτα) β) τον έρωτα-γούστο (εγώ θα έλεγα: παιχνίδι, χωρίς πάθος, πολύ φλερτ) γ) τον σωματικό έρωτα («ενώ είσαι στο κυνήγι, να βρεις μία όμορφη και φρέσκια χωριατοπούλα...») και δ) τον έρωτα-επίδειξη (τον ονομάζει: amour de vanité – υπερηφάνεια) «οι περισσότεροι άνδρες στην Γαλλία επιθυμούν και έχουν μία γυναίκα στην μόδα – όπως έχουν και ένα ωραίο άλογο».
Σε επόμενα κεφάλαια αναλύει τις φάσεις του έρωτα: 1η ο θαυμασμός. 2η η φαντασίωση («σκέπτεσαι: τι ηδονή να την φιλάς, να σε φιλάει, κλπ»). 3η Η ελπίδα. 4η η γέννηση του έρωτα. 5η η πρώτη αποκρυστάλλωση (cristallisation).
Για την αποκρυστάλλωση έχουν γραφτεί τόμοι ολόκληροι. Η θεωρία του Stendhal είναι πως στολίζουμε το αντικείμενο του έρωτα με όλα τα πλουμίδια της γης. Δίνει ένα διάσημο παράδειγμα: «Στα εγκαταλειμμένα ορυχεία αλατιού του Στρασβούργου, ρίχνεις μέσα στο βάραθρο ένα κλαδάκι δέντρου μαδημένο από τον χειμώνα. Δύο ή τρεις μήνες μετά το ανασύρεις καλυμμένο με λαμπερούς κρυστάλλους, σαν διαμάντια. [] Δεν αναγνωρίζεις πια το αρχικό κλαδί». Έτσι και το πνεύμα του ερωτευμένου στολίζει το αγαπημένο του πρόσωπο με όλες τις χάρες.''
Δειτε και στο ΛΕΞΗΜΑ κειμενοτου Μπάμπη Δερμιτζάκη: ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ
Πιο εύκολα τον παρακολουθήσαμε στην περιγραφή των διαφόρων ειδών έρωτα. Σε μια παράγραφο μόλις πέντε γραμμών, η οποία αποτελεί το κεφάλαιο 9, ο Σταντάλ γράφει: «καταβάλλω κάθε δυνατή προσπάθεια για να είμαι στεγνός. Θέλω να επιβάλλω σιωπή στην καρδιά μου που νομίζει ότι έχει πολλά να πει. Τρέμω διαρκώς μην τυχόν έχω γράψει έναν αναστεναγμό εκεί που πιστεύω ότι έχω σημειώσει μιαν αλήθεια».
Προσωπικά, έχω διαβάσει πιο πειστικές αλήθειες για τον έρωτα σε επιστημονικά βιβλία, βιβλία ηθολόγων όπως ο Κόνραντ Λόρεντς και ο Ειρηναίος Άιμπλ-Άιμπεσφελντ, των οποίων έχω μάλιστα μεταφράσει τα βιβλία «Η πίσω όψη του καθρέφτη» και «Αγάπη και μίσος» αντίστοιχα. Εδώ δεν πρόκειται για αλήθειες αλλά για σκέψεις, που ανεξάρτητα από το πόσο μπορεί να πλησιάζουν την αλήθεια μάς συναρπάζουν γιατί είναι μετασχηματισμοί ενός αναστεναγμού.
Μια λέξη που ο Σταντάλ επαναλαμβάνει συχνά είναι η λέξη «κρυστάλλωση». Την εμπνεύστηκε από την ομορφιά που αποκτούν κάποια κλαδάκια στο βάθος ενός αλατωρυχείου, καθώς κολλάνε πάνω τους κρύσταλλοι αλατιού. Την ορίζει ως το «σύνολο μαγικών ψευδαισθήσεων» σε σχέση με το πρόσωπο της αγαπημένης, δηλώνοντας ταυτόχρονα σε σημείωση: «Αποκλειστικά και μόνο χάριν συντομίας και ζητώντας συγνώμη για την καινούρια αυτή λέξη».
Ζητώντας συγνώμη!!! Αυτή και μόνο η φράση αποκαλύπτει το ήθος του Σταντάλ, που αλλού δηλώνει: «Ο θεός να με φυλάει από οτιδήποτε κοινό με τους λογοτέχνες που εκτιμά ο κόσμος σήμερα».
Θα μπορούσα να γράφω ασταμάτητα γι αυτό το βιβλίο, όμως πρέπει να κάνω μια επιλογή.
Η ιμαγκολογία είναι ένας επιστημονικός κλάδος που αναφέρεται στις στερεότυπες εικόνες που έχουν διάφοροι λαοί για άλλους λαούς. Το βιβλίο αυτό του Σταντάλ περιέχει έναν ιμαγκολογικό πλούτο, καθώς αναφέρεται στο πώς αντιμετωπίζουν τον έρωτα - και όχι μόνο - διάφοροι λαοί, γάλλοι, ιταλοί, ισπανοί, άγγλοι, κ.λπ. Μπορεί ο Σταντάλ να εκφράζει κοινές αντιλήψεις της εποχής του, αλλά σίγουρα οι αντιλήψεις αυτές είναι και προϊόν προσωπικών παρατηρήσεων, καθώς είχε ταξιδέψει αρκετά για τα μέτρα της εποχής του.
Πριν λίγες μέρες είδα ένα ντοκιμαντέρ που αναφερόταν στον πολιτισμό των αράβων στην Ανδαλουσία πριν την Reconquista, και στο πόσο αυτός συνέβαλε στην Αναγέννηση. Η ιστορική αλήθεια που μόλις στις μέρες μας τείνει να αποκατασταθεί, για τον Σταντάλ, δυο αιώνες πριν, ήταν δεδομένη.
Θαυμάζει τους άραβες για το πόσο παθιασμένοι ήσαν στον έρωτα. Το 53ο κεφάλαιο που τιτλοφορείται «Αραβία» ξεκινάει ως εξής: «Το πρότυπο και την πατρίδα του αληθινού έρωτα πρέπει να τα αναζητήσουμε μέσα στη σκουρόχρωμη σκηνή του Άραβα-Βαδουίνου» (σελ. 210). Και πιο κάτω: Ο ηρωικός αιώνας των Αράβων, αυτός που οι απλόχερες εκείνες ψυχές έλαμψαν αγνές από κάθε προσποίηση επίδειξης πνεύματος ή επιτηδευμένου αισθήματος, ήταν ο αιώνας που προηγήθηκε του Μωάμεθ και αντιστοιχεί στον 5ο αιώνα της δικής μας χρονολογίας… Ο Μωάμεθ ήταν πουριτανός, θέλησε να απαγορεύσει τις απολαύσεις που δεν κάνουν κακό σε κανέναν. Σκότωσε τον έρωτα στις χώρες που δέχτηκαν τον ισλαμισμό» (σελ. 312).
Εδώ κάνει λάθος. Παρά τον πουριτανισμό των μονοθεϊστικών θρησκειών ο έρωτας άνθισε και στην μουσουλμανική Αραβία. Ο έρωτας τραγουδήθηκε όσο τίποτε άλλο στο αραβικό κόσμο. Μήπως το «Χίλιες και μια νύχτες», το κλασικό έργο της αραβικής λογοτεχνίας, δεν είναι ένας ύμνος στον έρωτα; Κάτι ήξεραν οι ισλαμιστές που έκαψαν αντίτυπά του στην Αλγερία. Αν θέλουμε να αποφύγουμε μια «σύγκρουση πολιτισμών», καλό θα ήταν να κάνουμε διάκριση ανάμεσα σε μωαμεθανισμό και ισλαμισμό.
Για την αραβική λογοτεχνία μάθαμε αρκετά χάρη στη φίλη μας Ελένη Κονδύλη, καθηγήτρια αραβικού πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, από το βιβλίο της «Εισαγωγή στη λογοτεχνία των Αράβων». Κρίμα που ο Σταντάλ αγνοούσε τον νεαρό ποιητή που τρελάθηκε από έρωτα για την αγαπημένη του Λεϊλά και έγινε majnun (μαζνούν, τρελός), και που τα ποιήματά του έχουν γίνει κλασικά στην αραβική λογοτεχνία. Καλύτερο παράδειγμα του ερωτικού πάθους, που τόσο υμνεί στο βιβλίο του, δεν θα μπορούσε να βρει.
Η φαλλοκρατία δεν είναι επινόηση του Ισλάμ, όπως και οι Ταλιμπάν δεν ήσαν οι μόνοι που απαγόρεψαν τη μόρφωση των γυναικών στο Αφγανιστάν. Φαίνεται ότι στις αρχές του 19ου αιώνα ήταν κυρίαρχη αντίληψη στον δυτικό κόσμο ότι η μόρφωση της γυναίκας είναι κάτι το περιττό. Το 54ο κεφάλαιο τιτλοφορείται «Η μόρφωση των γυναικών», και το επόμενο «Αντιρρήσεις για τη μόρφωση των γυναικών».
Αντιρρήσεις για τη μόρφωση των γυναικών!!! Στο δυτικό κόσμο αυτό φαντάζει σήμερα ασύλληπτο, και όμως, όπως μας λέει ο Σταντάλ, δυο αιώνες πιο πριν υπήρχαν σοβαρές αντιρρήσεις. Το κεφάλαιο αυτό δεν του φτάνει, γι αυτό συνεχίζει και στο επόμενο, που φέρει τον τίτλο «Συνέχεια». Εκεί διαβάζουμε και για την «αλληλοδιδασκαλία», σαν μέθοδο που θα προωθούσε τη μόρφωση των γυναικών. Την ιδέα την πήρε φαίνεται έτοιμη από την Ευρώπη ο Καποδίστριας και την εφάρμοσε στα καθ'A ημάς, δεν ήταν επινόηση δική του.
Απολαυστικό είναι το κεφάλαιο για το φιάσκο, όπου ο Σταντάλ, με μια αφοπλιστική ειλικρίνεια, αναφερόμενος σε μια συζήτηση στο γενικό επιτελείο του στρατηγού Μισώ, λέγει: «Αποδείχτηκε ότι, εκτός από έναν κομψευόμενο που μπορεί να μην έλεγε την αλήθεια, όλοι είχαμε πάθει φιάσκο την πρώτη φορά με τις πιο διάσημες από τις ερωμένες μας» (σελ. 491) και στη συνέχεια αναφέρει διάφορα περιστατικά, περιέργως όλα με στρατιωτικούς.
Θα τελειώσω με δυο αποσπάσματα, για να μείνουν ηλεκτρονικά. Το πρώτο: «γιατί ο φόβος δεν βρίσκεται ποτέ μέσα στον κίνδυνο, αλλά μέσα σ'A εμάς» (σελ. 146). Είναι αυτό που λέει ο Καβάφης στην «Ιθάκη»: «Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας, τον άγριο Ποσειδώνα δεν θα συναντήσεις, αν δεν τους κουβαλείς μες στην ψυχή σου, αν η ψυχή σου δεν τους στήνει εμπρός σου». Αυτό, για συναδέλφους φιλολόγους που θα θελήσουν να διδάξουν το ποίημα.
Το άλλο είναι ένα απόσπασμα από ένα γράμμα που έλαβε ο Σταντάλ και το οποίο παραθέτει στο βιβλίο του.
«Εκείνη μιλά με θαυμασμό για τον Λόρδο Μπάυρον, τον Κανάρη, τον Μπολιβάρ, τον κύριο ντε λα Φαγιέτ» (σελ. 595). Καλό είναι να έχουμε μια μαρτυρία ότι η φήμη του εθνικού μας ήρωα είχε ξεπεράσει τα σύνορα της Ελλάδας. Μπορεί να αναφερθεί από συνάδελφο φιλόλογο που θα διδάξει τα «Ηφαίστεια» του Κάλβου στην πρώτη Λυκείου.
......................................................................................................................
Γιάννης Δ. Ευρυγένης
